Πλάτωνος Πολιτεία βιβλίο έβδομο

Σύνοψη

Για να εξηγήσει τη σχέση  αισθητών και  νοητών αντικειμένων, ο Πλάτωνας με το στόμα του Σωκράτη παρουσιάζει τον αλληγορικό φιλοσοφικό μύθο του σπηλαίου. Συνοπτικά ο μύθος δηλώνει πως όσα μας φανερώνουν οι αισθήσεις είναι μόνο σκιά της πραγματικότητας, η οποία  αποκαλύπτεται  δια της νοήσεως. Μόνο με σκληρό πνευματικό αγώνα ο άνθρωπος θα απελευθερωθεί από τις σκιές και θα νοήσει τις άφθαρτες έννοιες που εδρεύουν  στον κόσμο των ιδεών.

Πολιτικοί με Φιλοσοφική Παιδεία θα προκύψουν από μια εκπαίδευση που βιωματικά διδάσκει την ιδέα του αγαθού. Όπως οι μέλισσες εργάζονται για την κυψέλη, έτσι και οι πολιτικοί δεν πρέπει να είναι ιδιοτελείς αλλά να εργάζονται για το κοινωνικό σύνολο. Αν αναδείξουμε τέτοιους πολιτικούς η φιλαρχία, η ιδιοτέλεια και οι εμφύλιες συγκρούσεις θα εκλείψουν.

Με βάση ποιο εκπαιδευτικό σύστημα θα αναδείξουμε τους άρχοντες φιλόσοφους; Η μακροχρόνια εκπαίδευση μέσα από την οποία θα προκύψουν οι λίγοι εκλεκτοί άρχοντες φιλόσοφοι θα περάσει από τα ακόλουθα στάδια:

1.       Προπαίδεια: Μαθήματα: Αριθμητική, Λογιστική, Γεωμετρία, Αστρονομία και Μουσική Αρμονία. Ηλικία εκπαιδεύσεως: Έως 20 ετών.

2.       Διαλεκτική: Από 21 έως 30 ετών.

3.       Φιλοσοφική, Επιστημονική και πρακτική  κατάρτιση για αξιοποίηση της διαλεκτικής ικανότητας και των θεωρητικών γνώσεων : 31-45 έτη

Οι ελάχιστοι που θα  μπορέσουν να περάσουν με επιτυχία τη συστηματική και μακροχρόνια αυτή θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση θα κληθούν σε ώριμη ηλικία (50 έτη ) να αναλάβουν το πηδάλιο του κράτους. Θα το κάνουν από υποχρέωση για να εξυπηρετηθεί η κοινωνία και όχι από ιδιοτέλεια. Γι’ αυτούς η εξουσία θα είναι μια αναγκαία αγγαρεία, προσωπική θυσία για το κοινό καλό.

Ανάπτυξη

Διάλογος Σωκράτη - Γλαύκωνος

Ο Σωκράτης παρουσιάζει την  απαιδευσία των ανθρώπων και την αποξένωση τους από τον κόσμο των ιδεών  ως εξής: Ας φανταστούμε υπόγειο σπήλαιο στο οποίο βρίσκονται δεμένοι  άνθρωποι. Οι δεσμώτες βλέπουν προς το τοίχωμα του σπηλαίου χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους προς τα πίσω, όπου ευρίσκεται φωταγωγημένος με πυρσούς δρόμος, τον οποίο διασχίζουν ταξιδιώτες φέροντες αντικείμενα είτε πεζοί, είτε επί υποζυγίων. Καθώς οι ταξιδιώτες προχωρούν, οι σκιές τους σχηματίζονται στον τοίχο του σπηλαίου, ως θέατρο σκιών.

Καθώς οι δεσμώτες, λόγω αδυναμίας στροφής της κεφαλής δεν βλέπουν τίποτε άλλο από αυτό το χορό των σκιών, έχουν αποκτήσει την ακλόνητη, πλην ανεδαφική άποψη ότι   ο πραγματικός κόσμος είναι αυτές οι σκιές και όχι οι άνθρωποι και τα αντικείμενα των οποίων το πέρασμα από τη σπηλιά τις δημιουργεί.¹ Ο Σωκράτης δηλώνει ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούν να συλλάβουν τον πραγματικό κόσμο, αφού οι αισθήσεις τους είναι δέσμιες στις εμπειρίες που έχουν, δηλαδή τις σκιές. Αν κάποιος τους πει ότι οι σκιές δεν είναι ο πραγματικός κόσμος δεν θα πειστούν όσα επιχειρήματα και να παρατεθούν. Ο πραγματικός κόσμος μένει, υποχρεωτικά, αθέατος γι’ αυτούς. Ο Γλαύκωνας συμφωνεί.

Ο Σωκράτης συνεχίζει την αλληγορία ως εξής: Ας υποθέσουμε ότι κάποιος από τους δεσμώτες λυνόταν από τα δεσμά του, βάδιζε προς την κατεύθυνση του φωτός και αντί τις σκιές έβλεπε τα πραγματικά αντικείμενα. Συνηθισμένος στο μισοσκόταδο κλίνει τα  μάτια και αδυνατεί να πιστέψει ότι αυτά που βλέπει ολοζώντανα μπροστά του είναι ο πραγματικός κόσμος. Ακόμα και ο καλύτερος διαλεκτικός δεν θα έπειθε τον πρώην δεσμώτη. Αν τον ανάγκαζε να στραφεί προς το φως, αυτός θα πονούσε τα μάτια και θα στρεφόταν πάλι προς τις σκιές, τις οποίες έβλεπε όλη του τη ζωή. Πολύ επίπονη και χρονοβόρα θα ήταν η εκπαίδευση του πρώην δεσμώτη. Θα έπρεπε να τον βγάλουν δια της βίας από τη σπηλιά. Τα μάτια του θα έκαναν καιρό να συνηθίσουν το φως και την όραση των αληθινών αντικειμένων. Στο τέλος θα συνειδητοποιούσε τη σημασία του φωτός και του ήλιου για τη ζωή, τις εποχές και τη θέαση του πραγματικού κόσμου. Θα συνειδητοποιούσε ότι ο κόσμος των σκιών ήταν ανύπαρκτος. Η συνειδητοποίηση της αλήθειας όμως θα ήταν μια μακρά επίπονη και επίμοχθη διαδικασία…Αν την περνούσε θα καλοτύχιζε τον εαυτό του που είδε επιτέλους τον πραγματικό κόσμο και θα λυπόταν τους συντρόφους του που έμειναν καθηλωμένοι στον κόσμο των σκιών².

Αν ο άνθρωπος που είδε το φως ξαναγινόταν δεσμώτης στη μισοφωτισμένη σπηλιά, θα ήταν σαν τυφλός μέχρι να συνηθίσουν τα μάτια του.

Αν έλεγε στους υπόλοιπους την εμπειρία του από το φωτεινό και αληθινό κόσμο, οι δεσμώτες του κόσμου των σκιών όχι μόνο δεν θα τον πίστευαν, αλλά θα τον κορόιδευαν. Θα έλεγαν  ότι κάτι του χάλασε τα μάτια, λόγω της αδυναμίας του να δει στο ημίφως. Άρα θα έκριναν ότι είναι επικίνδυνο κάποιος να φύγει από την ασφάλεια της σπηλιάς και των δεσμών του. Αν κάποιος επιχειρούσε να τους ελευθερώσει με το ζόρι και να τους πάρει στον πάνω κόσμο για να δουν την αλήθεια και το φως, όχι μόνο δεν θα δέχονταν, αλλά πιθανόν θα σκότωναν τον επίδοξο ελευθερωτή τους, θεωρώντας ότι αυτός θα τους έκανε κακό παρά καλό. Σε τέτοια πνευματική τυφλότητα ευρίσκεται ο αμαθής λαός που συνήθως σκοτώνει τους ελάχιστους προφήτες και ιδεολόγους που αγωνίζονται να τον ανυψώσουν πνευματικά.³

Στην αλληγορία του σπηλαίου,  ισχύουν τα ακόλουθα:

1.       Ο κόσμος που ζούμε παρομοιάζεται με το δεσμωτήριο εντός της σπηλιάς.

2.       Οι σκιές και το ημίφως που προκαλεί η φωτιά εντός της σκιάς είναι ο κόσμος της ύλης και των φυσικών αντικειμένων.

3.       Οι σκιές συμβολίζουν επίσης το έλλειμμα αληθείας που παρουσιάζει ο κόσμος των αδαών που δέχονται ως αλήθεια την κάθε ανερμάτιστη δοξασία.

4.       Ο φωτεινός κόσμος εκτός σπηλιάς είναι ο κόσμος των ιδεών.

5.       Ο ήλιος που φωτίζει τον άνω κόσμο συμβολίζει την αλήθεια που βασιλεύει στον  κόσμο των ιδεών.

6.       Μόνο αν ο κάποιος  δει το νοητό κόσμο μπορεί να αντιληφθεί ότι  αυτός είναι ο μόνος αληθινός και τότε, αυτός ως αληθινός φιλόσοφος, έχει την ακλόνητη πεποίθηση της αλήθειας.

Αν κάποιος έρθει από τον κόσμο των ιδεών στον χονδροειδή κόσμο της ύλης, δεν θα βλέπει καλά γιατί τα μάτια του ερχόμενα από το φως θα βιώσουν το ημίφως ως σκότος. Τότε θα αντιμετωπιστεί ως γελοίος⁴, γραφικός και παράξενος. Αν προσπαθήσει να πείσει, κανένας από τους κατοίκους του κόσμου της αμάθειας δεν θα τον πιστέψει, θα τον λοιδορήσουν, θα τον πουν στραβό, παράξενο, τα δικαστήρια των αμαθών θα τον καταδικάσουν γιατί το μήνυμα του θα φαίνεται ακατανόητο. Ένας αντικειμενικός παρατηρητής όμως θα έπρεπε να ερμηνεύσει την τυφλότητα του νεοεισερχομένου με ένα από τους δύο πιο κάτω τρόπους:

1.       Είτε αυτός έρχεται από τον κόσμο του απόλυτου σκοταδιού στον κόσμο των σκιών. Σε τέτοια περίπτωση η ψυχή αυτή έχει βελτιώσει τη θέση της.

2.       Είτε η ψυχή έρχεται από τον κόσμο του φωτός στον κόσμο των σκιών. Σε αυτή την περίπτωση η ψυχή είναι αξιολύπητη, γιατί έφυγε από τον κόσμο του άκτιστου φωτός και των άφθαρτων ιδεών στον παχυλό κόσμο της ύλης.

Όπως τα μάτια του ανθρώπου μπορούν να προσαρμοστούν από το σκότος στο φως, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου μπορεί, με πολύ προσπάθεια, να φτάσει από την αμάθεια στη γνώση και τη θέαση του Όντος και των ιδεών. Η γνώση αυτή, αν αποκτηθεί,  είναι η προϋπόθεση για να βιώσει μια ανώτερη ζωή στα πλαίσια της ιδανικής πολιτείας.  Ο Γλαύκωνας  συμφωνεί πως η θέαση του Όντος, δηλαδή της ιδέας του αγαθού είναι ο στόχος. Ο Σωκράτης επισημαίνει ότι το δύσκολο έργο της μεταστροφής του ανθρώπου για να μπορέσει να δει το αγαθό και τις ιδέες είναι έργο της Παιδείας. Ο άνθρωπος  έχει τη δυνατότητα αυτής της ύψιστης θέασης αν εκπαιδευτεί μεθοδικά. Οι αρετές της ψυχής, όπως αυτές του σώματος, αποκτούνται με την εξάσκηση και την εξοικείωση. Η αρετή της φρόνησης δεν ομοιάζει με τις σωματικές αρετές αλλά είναι θεϊκή  αρετή⁵. Από την παιδική ηλικία πρέπει να αποκόπτονται τα ελαττώματα που οδηγούν στη λαιμαργία, τις ηδονές και τις καταχρήσεις. Ακολούθως η ψυχή, αποδεσμευμένη από τα πιο πάνω βαρίδια,  θα πρέπει να παιδευτεί φιλοσοφικά για να φτάσει στη θέαση του κόσμου των ιδεών….

Συμπερασματικά των πιο πάνω:

1.       Οι απαίδευτοι, που αγνοούν την αλήθεια, δεν θα πρέπει να κυβερνούν. Αυτό γιατί, παρά τις φιλοδοξίες τους, δεν έχουν σαφή προσανατολισμό και κοσμοθέαση στη ζωή τους.

2.       Αυτοί που έχουν φιλοσοφική παιδεία είναι τόσο ευτυχισμένοι με τη γνώση που έχουν αποκτήσει και τη θέαση του άκτιστου φωτός του κόσμου των ιδεών, που είναι απρόθυμοι να εμπλακούν στη διακυβέρνηση της χώρας.

Κατά το Σωκράτη οι ιδρυτές της πόλης θα πρέπει να «αναγκάσουν» τους φιλόσοφους να εμπλακούν και να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Έχουν τα άτομα αυτά υποχρέωση να βοηθήσουν την πόλη που τους ανάθρεψε και τους έδωσε τη φιλοσοφική παιδεία να επιβιώσει και να κυβερνηθεί σωστά. Κριτήριο είναι η συλλογική επιβίωση και προκοπή και όχι η ατομική ευτυχία των φιλοσόφων. Επιστρέφοντας στην αλληγορία του σπηλαίου, πρέπει οι δεσμώτες που απελευθερώθηκαν και είδαν το φως να μην μείνουν εκτός, αλλά να επιστρέψουν στο σπήλαιο για να ελευθερώσουν και άλλους δεσμώτες για να δουν και αυτοί το φως της γνώσης και της αλήθειας.

Μέρος της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη για να πείσει τους φιλοσόφους να γίνουν κυβερνήτες είναι το ακόλουθο: Οι φιλόσοφοι των άλλων πόλεων δεν οφείλουν να βοηθήσουν στη διακυβέρνηση όσο εσείς. Αυτό γιατί, ως αυτοδημιούργητοι, δεν οφείλουν τη γνώση τους στη συλλογική προσπάθεια της πολιτείας. Εσάς όμως  η Πολιτεία σας εκπαιδεύει από την πλέον τρυφερή ηλικία για να αναλάβετε αυτό το ρόλο. Αυτοί, όντας φορτωμένοι αρετές και φρόνηση, έστω και απρόθυμα θα πρέπει να συγκατανεύσουν. Η απροθυμία τους όμως αυτή δεν θα σημαίνει μελλοντική ολιγωρία. Αντιθέτως θα σημαίνει άριστη διακυβέρνηση⁶ λόγω της αρετής, που θα τους επιβάλλει να δώσουν το σύνολο των δυνατοτήτων τους προς όφελος της πόλης εις την οποία οφείλουν τα πάντα. Επιπλέον η απροθυμία του φιλοσόφου να αναλάβει τη διοίκηση δείχνει ότι αυτός δεν αποβλέπει σε προσωπικά οφέλη κατά την άσκηση της εξουσίας. Γιατί αυτοί που κυνηγούν την «καρέκλα» και τις πρωτοκαθεδρίες έχουν συνήθως ιδιοτελείς σκοπούς.

Ο Γλαύκωνας συμφωνεί ότι όταν οι φιλόσοφοι τεθούν προ των ευθυνών τους, ως δίκαιοι άνθρωποι που είναι θα αναλάβουν την ύψιστη ευθύνη να βοηθήσουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Θα το κάνουν όχι από φιλοδοξία αλλά εξ’ ανάγκης. (την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενοι) Την πόλη θα πρέπει να διοικούν άνθρωποι πνευματικά πλούσιοι, δηλαδή γεμάτοι σοφία και αρετή. Αν από την άλλη οι ηγέτες είναι πνευματικά και υλικά πτωχοί, θα λεηλατήσουν το δημόσιο ταμείο για να πλουτίσουν. Πιθανότατα κινούνται από εγωισμό και ιδιοτέλεια και θα οδηγήσουν σε εμφύλιες συγκρούσεις και καταστροφή. Μόνο ο φιλοσοφικός τρόπος ζωής δημιουργεί ανθρώπους που δεν επιδιώκουν  ως αυτοσκοπό την εξουσία, αλλά αναγκάζονται να την αναλάβουν, όχι από ιδιοτελές συμφέρον αλλά για το κοινωνικό καλό.

Ακολούθως ο Σωκράτης ερωτά για διασάφηση του τρόπου δημιουργίας τέτοιων πολιτών⁷ και ο Γλαύκωνας συναινεί να προχωρήσει η συζήτηση προς αυτή την κατεύθυνση. Η ύπαρξη ανθρώπων με φιλοσοφική παιδεία που δεν διακατέχονται από την μανία της εξουσίας, δεν μπορεί να αφεθεί στην τύχη λέει ο Σωκράτης, αλλά πρέπει συστηματικά να επιδιωχθεί. Η συζήτηση ξαναγυρίζει στην συστηματική εκπαίδευση και το περιεχόμενο της. Η Γυμναστική αναπτύσσει το ανθρώπινο σώμα. Αναγκαία μεν αλλά δεν δημιουργεί φιλοσόφους. Το ίδιο αναγκαία και η μουσική⁸ γιατί δίνει στο βίο ρυθμό και αρμονία, η μελέτη των κειμένων, οι τέχνες κλπ. Ποια όμως επιστήμη βρίσκεται στον πυρήνα μιας εκπαίδευσης που διαμορφώνει φιλοσόφους; Μια ρητορική ερώτηση του Σωκράτη προς τον Γλαύκωνα.

Η συζήτηση συνεχίζεται με τη διαπίστωση ότι σε όλες τις τέχνες και τις επιστήμες, ακόμα και στην οργάνωση του στρατού, είναι απαραίτητη η λογιστική και αριθμητική υποστήριξη. Χωρίς γερή μαθηματική γνώση τίποτε δεν πάει σωστά. Ως παράδειγμα ο Σωκράτης αναφέρει τον Παλαμήδη που με τη μαθηματική του γνώση έκανε τη διάταξη και τον καταμερισμό των ελληνικών δυνάμεων στην Τροία, κάτι που ο στερούμενος μαθηματικής γνώσης Αγαμέμνονας αδυνατούσε να κάνει. Άρα ο στρατιωτικός ηγέτης χρειάζεται γνώση μαθηματικών και πρέπει να μπορεί με ευχέρεια να μετράει και να λογαριάζει. Αυτό θα τον βοηθήσει όχι μόνο να αναπτύσσει σωστά τις δυνάμεις του στη μάχη, αλλά να είναι και σωστός άνθρωπος. Η λογιστική και τα μαθηματικά οδηγούν στη νοητική ενδυνάμωση. Ακολούθως ο Σωκράτης χωρίζει τα πράγματα στις ακόλουθες δύο κατηγορίες.

1.       Αυτά που μπορούν να γίνουν αντιληπτά διά των αισθήσεων (αισθητά) χωρίς παρέμβαση της νοήσεως. Ο Σωκράτης αναφέρει ως παράδειγμα τα δάκτυλα του χεριού που αμέσως γίνονται αντιληπτά ως τέτοια.

2.       Αυτά που μπορούν να γίνουν πλήρως αντιληπτά δια της νοήσεως, αφού οι αισθήσεις αδυνατούν να δώσουν τελεσίδικα αποτελέσματα γι’ αυτά. Παράδειγμα οι αντιθετικές έννοιες «μεγάλο-μικρό», «μαλακό-σκληρό» δεν μπορούν να γίνουν τελεσίδικα αντιληπτές από την αίσθηση, αν η νόηση δεν τις «ενδύσει» δια ενός κοινά αποδεκτού ορισμού, με βάση τον οποίο το ακατέργαστο υλικό των αισθήσεων μπορεί να γίνει αντιληπτό και να ενταχθεί στις ορισμένες νοητικές κατηγορίες.

Η έννοια της μονάδας και του αριθμού ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, αφού μπορούν να νοηθούν με βάση την αντιθετική έννοια της «ενότητας και της πολλαπλότητας». Μια στρατιωτική μονάδα για παράδειγμα είναι μια ενότητα, αλλά ταυτόχρονα μια πολλαπλότητα αφού αποτελείται από ένα ευάριθμο σύνολο στρατιωτών. Ένας στρατιωτικός ηγέτης, όπως και ένας φιλόσοφος, πρέπει να είναι άριστος στα μαθηματικά⁹ και τη λογιστική. Xωρίς λογιστική υποστήριξη, σχέδιο δράσης και διάταξης δεν μπορεί κανένας στρατηγός να πετύχει τη νίκη. Ο στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης πρέπει να έχει άριστη φιλοσοφική και μαθηματική εκπαίδευση.

Κατά το Σωκράτη όσοι προορίζονται για τα μέγιστα της πόλεως αξιώματα, πρέπει να γνωρίζουν τη λογιστική, όχι επιφανειακά  όπως οι έμποροι και οι λογής κερδοσκόποι, αλλά ουσιαστικά και θεωρητικά. Σκοπός τους η νόηση της φύσεως των αριθμών και των όντων. Η γνώση αυτή είναι αυτοσκοπός και μέσον για μια σωστή ηγεσία, προς όφελος της πόλεως. Η θεωρητική αριθμητική ασχολείται με τη νόηση της έννοιας της αδιαίρετης μονάδας και των αριθμών που γεννιούνται από την πλήθυνση της¹⁰. Τα θεωρητικά μαθηματικά έχουν μεγάλο φιλοσοφικό βάθος, εφόσον η έννοια της αδιαίρετης μονάδας μπορεί να φτάσει ως τη θέαση του Θεού που είναι επίσης μονάς αδιαίρετη και άφατη στην ουσία της. Ο Φιλόσοφος μαθηματικός δεν ασχολείται με την αριθμητική των πραγματικών αντικειμένων την «μπακαλική» αλλά με τα θεωρητικά μαθηματικά τα οποία γνωρίζει μέσω των θεωρημάτων που αποδεικνύει. Τα πιο δυνατά μυαλά είναι όσα έχουν μαθηματική ευστροφία. Όσοι είναι καλοί στα μαθηματικά είναι καλοί και στα άλλα μαθήματα, αλλά το αντίθετο δεν μπορεί να λεχθεί. Επιπλέον ακόμα και οι πιο αργόστροφοι, γίνονται περισσότερο εύστροφοι δια της μαθηματικής εκπαίδευσης. Άρα οι μέλλοντες ηγέτες της πόλεως απαραίτητα πρέπει να γνωρίζουν θεωρητική αριθμητική.

Το δεύτερο μάθημα στο οποίο οι ηγέτες της πόλεως πρέπει απαραιτήτως να εκπαιδευτούν είναι κατά τον Πλάτωνα η Γεωμετρία¹¹.  Ο  Γλαύκωνας επισημαίνει ότι ο καλός στρατιωτικός ηγέτης πρέπει να είναι άριστος Γεωμέτρης για να μπορεί να επιλέγει τις σωστές στρατιωτικές θέσεις, να ιδρύει στρατόπεδα , να διατάζει σωστά τους άντρες του σε σχηματισμούς. Ο Σωκράτης αντιλέγει ότι οι πιο πάνω γνώσεις αποτελούν μόνο ένα από τους μικρότερους λόγους για τους οποίους η Γεωμετρία είναι απαραίτητη για τους μέλλοντες ηγέτες.

Ο ουσιαστικότερος λόγος έγκειται στο ότι αναγκάζει τη ψυχή να νοήσει το Ον. «Επιστήμη είναι η γνώση του αιωνίως υπαρκτού και όχι του μεταβλητού». Υπό αυτή την έννοια ένα γεωμετρικό θεώρημα, αφού ισχύει σε κάθε τόπο και χρόνο, αγγίζει την ουσία της γνώσεως. Η Γεωμετρία αποτελεί αυταξία και η γνώση της αυτοσκοπό και όχι χρησιμοθηρικό μέσο. Είναι λοιπόν απαραίτητο μάθημα για κάθε μελλοντικό φιλόσοφο - κυβερνήτη. Είναι απαραίτητη τόσο για θεωρητικούς όσο και για πρακτικούς λόγους.

Το τρίτο μάθημα που απαραίτητα πρέπει να εκπαιδεύονται οι μελλοντικοί φιλόσοφοι κυβερνήτες είναι η αστρονομία. Ο Γλαύκωνας  επισημαίνει τους πρακτικούς λόγους που το μάθημα αυτό είναι απαραίτητο. Βοηθά, κατά το συνομιλητή του Σωκράτη στη γνώση των εποχών, στον καθορισμό του ημερολογίου, τον προσανατολισμό  και άλλα συναφή και απαραίτητα στον πολιτικό και τον στρατιωτικό σχεδιασμό. Ο Σωκράτης παρεμβάλει ως τρίτο μάθημα, μεταξύ Γεωμετρίας και αστρονομίας την στερεομετρία. Κατ’ αυτόν η αξία της αστρονομίας δεν είναι μόνο τα πρακτικά της οφέλη, για τα οποία μιλά ο συνομιλητής του. Επιχειρηματολογεί λέγοντας ότι η μελέτη του ουρανού δεν έγκειται στην μελέτη των φωτεινών σημείων,  αλλά των αοράτων. Αυτά είναι οι νόμοι της κίνησης των άστρων, ο προσδιορισμός των τροχιών τους, και τα γεωμετρικά σχήματα που αυτές σχηματίζουν. Η μελέτη του ορατού τμήματος του ουρανού πρέπει να είναι η αφόρμηση για μελέτη του αόρατου κόσμου. Το σύμπαν είναι τόσο εξαίσια φτιαγμένο που η μελέτη του μας φέρνει πλησιέστερα στο πρώτο κινούν ακίνητο, το δημιουργό. Η μελέτη των προβλημάτων της αστρονομίας, όπως και της γεωμετρίας σκοπό πρέπει να έχει την ενδυνάμωση της ψυχής στην προσπάθεια της να νοήσει τον αιώνιο, αμετάβλητο κόσμο των ιδεών. Επιστήμη είναι η γνώση του αιωνίως υπαρκτού και όχι του εφήμερου.¹²

Το επόμενο μάθημα που πρέπει απαραίτητα να σπουδάσουν οι μέλλοντες ηγέτες είναι η αρμονία, την οποία ο Σωκράτης και οι Πυθαγόρειοι θεωρούν αδελφή της αστρονομίας. Και σε αυτό το μάθημα, όπως και στα προηγούμενα, δεν πρέπει επιφανειακά μόνο να επικεντρωθούμε σε αυτό που παίρνουμε με την αίσθηση της ακοής, δηλαδή το ύψος, την ένταση και τη διάρκεια των μουσικών ήχων. Ο δάσκαλος του Πλάτωνα θέτει ως κακό παράδειγμα επί τούτου τους μουσικούς που βασανίζουν τα μουσικά τους όργανα κυνηγώντας ήχους και συγχορδίες. Οι εμβριθείς μελετητές της μουσικής μελωδίας ψάχνουν όχι μόνο τους αριθμούς¹³ μέσα στην αρμονία, αλλά θέτουν προβλήματα για να εντοπίσουν ποιοι αριθμοί και γιατί είναι αρμονικοί. Η αναζήτηση τους αυτή θα τους βοηθήσει να συλλάβουν τις αθάνατες ιδέες του αγαθού και του κάλλους που είναι και ο απώτατος σκοπός των μαθημάτων αυτών.

Η πορεία μάθησης είναι πολύ δύσκολη. Λίγοι κατανοούν την ανάγκη της και ελάχιστοι θα φτάσουν την μελέτη τους αυτή μέχρι τα ακρότατα όρια της. Η σύζευξη μελωδίας και διαλεκτικής φέρνει τη νόηση του Όντος στα ακρότατα όρια που αυτή μπορεί να φτάσει. Όπως η όραση στρέφεται σε κάθε ορατό αντικείμενο και τελικά, όσο μπορεί, στην πηγή του φωτός που είναι ο ήλιος, έτσι και η καθαρή νόηση τελικά φτάνει στην υπέρτατη ιδέα του αγαθού. [Ότι είναι ο ήλιος για τον ορατό κόσμο, είναι η ιδέα του αγαθού για τον νοητό.]

Η σπουδή των τεσσάρων μαθημάτων δηλαδή της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της αρμονίας, ελευθερώνει τους δεσμώτες της αμάθειας. Επαναφέροντας την εικόνα του πλατωνικού σπηλαίου, ο Σωκράτης θεωρεί ότι τα μαθήματα αυτά ελευθερώνουν τον δεσμώτη  από τη θέαση των σκιών και των ψευδών αντικατοπτρισμών.  Όπως ο δεσμώτης που ελευθερώθηκε από το σπήλαιο είδε το φως, τα πραγματικά αντικείμενα και τον ήλιο, έτσι και αυτός που θα επιτύχει στη σπουδή των μαθημάτων θα επιτύχει να στρέψει το άριστο μέρος της ψυχής του στη θέα του άριστου μέρους των όντων, δηλαδή να δει τον νοητό ήλιο που είναι η ιδέα του αγαθού¹⁴.

Ο Γλαύκωνας δέχεται κατ’ αρχή τις Πλατωνικές απόψεις, παρόλο που υποδεικνύει ότι αυτές θα είναι πάντα σημείο αμφιλεγόμενο και τροφή για συζήτηση. Ακολούθως θέτει το ερώτημα στο συνομιλητή του πως λειτουργεί η διαλεκτική, σε ποια μέρη χωρίζεται και ποιοι οι ατραποί που αυτή ακολουθεί για να φτάσει στο στόχο της. Ο Σωκράτης θεωρεί την πάλη των επιχειρημάτων και τη δύναμη του διαλόγου για τους ανθρώπους που έχουν την εμπειρία του χειρισμού τους όπλο ακαταμάχητο για θήρευση της ουσίας των όντων. Η διαλεκτική μέθοδος αποτελεί την ουσιαστική πορεία εργασίας κάθε σοβαρής επιστήμης. Αυτό γιατί μπορεί να ελέγξει με τη βάσανο της λογικής ανάλυσης κάθε υπόθεση, να τη δεχτεί ή να την απορρίψει. Να φθάσει από την αναπόδεικτη δοξασία στην τεκμηριωμένη γνώση. Η διαλεκτική μέθοδος είναι το ουσιαστικό όπλο της διάνοιας για ανίχνευση της αλήθειας.

Ο Σωκράτης χωρίζει την ανθρώπινη ψυχή στα ακόλουθα διαμερίσματα¹⁵:

1.       Επιστήμη

2.       Διάνοια

3.       Πίστη

4.       Εικασία

Η πίστη και η εικασία αποτελούν τον κόσμο της ανερμάτιστης δοξασίας. Η διάνοια και η Επιστήμη συνιστούν την νόηση. Η πίστη και η δοξασία γεννούν την επιφανειακή αντίληψη του Όντος, ενώ η διάνοια και η  Επιστήμη ανιχνεύει την ουσία του Όντος. Όποια σχέση έχει η νόηση προς τη δοξασία την ίδια σχέση έχει η επιστήμη προς την πίστη και η διάνοια προς την εικασία. Επιστήμη και διάνοια τεκμηριώνονται και καταξιώνονται από τη λογική ανάλυση και απόδειξη των προτάσεων τους, ενώ η πίστη και η εικασία δεν καταξιώνονται γιατί δεν έχουν περάσει από τη βάσανο της λογικής απόδειξης.

1.       Ο διαλεκτικός λογισμός συλλαμβάνει την ουσία κάθε όντος.

2.       Πρόταση στερούμενη λογικής και απόδειξης είναι ανερμάτιστη δοξασία.

Η ιδέα του αγαθού, του υπέρτατου Όντος κατά το Σωκράτη, ομοίως πρέπει να συλληφθεί δια της λογικής αναλύσεως και αποδείξεως¹⁶. Όποιος προσπαθεί με δοξασίες αναπόδεικτες την ιδέα του αγαθού να συλλάβει, στην ασφαλή την γνώση δεν θα φτάσει και απατηλό ομοίωμα η σκέψη του θα φτιάσει. Αυτός που την ανερμάτιστη δοξασία χρησιμοποιεί είναι όπως αυτόν που κοιμάται ξύπνιος και βλέπει όνειρα απατηλά. Και όταν πεθάνει κατά το Σωκράτη από τον προσωρινό ύπνο περνάει στον μόνιμο χωρίς ποτέ να δει την ουσία του Όντος!

Ακολούθως ο Σωκράτης απευθύνει τα ακόλουθα ρητορικά ερωτήματα στον Γλαύκωνα:

1.       Θα άφηνες ποτέ τα δικά σου παιδιά να αναλάβουν τη διοίκηση της πόλης αν δεν ήσουν σίγουρος ότι αυτά έχουν αναπτύξει τη λογική τους σκέψη;

2.       Συνακόλουθα προς το πρώτο ερώτημα δεν είναι άραγε αυταπόδεικτο ότι η διαλεκτική, που αναπτύσσει τη λογική σκέψη, είναι το υπέρτατο μάθημα και η πιο πολύτιμη γνώση για ένα μελλοντικό κυβερνήτη;

Η συμφωνία των δύο συνομιλητών στα μαθήματα που πρέπει να περάσουν οι νέοι τους οδηγεί στο επόμενο ερώτημα « Ποιοι είναι οι κατάλληλοι για να τύχουν των πιο πάνω μαθημάτων και ποια τα κριτήρια επιλογής τους;¹⁷» Ο Σωκράτης υπενθυμίζοντας παλαιότερη συζήτηση ορίζει τα κριτήρια επιλογής ως εξής:

Επιλέγονται ως μαθητές άτομα που παρουσιάζουν:

1.       Σταθερότητα χαρακτήρα.

2.       Ψυχική και σωματική γενναιότητα.

3.       Να είναι ευπαρουσίαστοι, χωρίς σωματικές δυσμορφίες.

4.       Να έχουν οξύτητα αντιλήψεως.

5.       Να αφομοιώνουν με ευκολία δύσκολα μαθήματα

6.       Να έχουν καλή μνήμη.

7.       Να έχουν ισχυρή θέληση

8.        Να είναι φιλόπονοι και φιλότιμοι.

Τα πιο πάνω χαρακτηριστικά είναι απαραίτητα για μια τόσο απαιτητική εκπαίδευση, όπως είναι η συγκρότηση των μελλοντικών ηγετών. Επίσης φανερώνει το λόγο γιατί υπάρχει καταλαλιά και περιφρόνηση της φιλοσοφίας. Αυτό επειδή οι ασχολούμενοι με αυτήν δεν έχουν τα αναγκαία χαρακτηριστικά. Κάποιοι παραμελούν την άσκηση του σώματος, άλλοι παραμελούν την άσκηση της διάνοιας, άλλοι είναι μέτριοι και στα δύο, άλλους τους παρακωλύει η τεμπελιά…

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να επιλέγουμε άτομα για εκπαίδευση που έχουν τις προϋποθέσεις να αναπτύξουν σύνεση, ανδρεία και σοφία. Γι’ αυτό θα επιλέξουμε νέους σωματικά και πνευματικά ακμαίους για να τους κάνουμε άρχοντες. Άρα πρέπει να έχουμε κρίση και διάκριση για να τους εντοπίσουμε από μικρής ηλικίας. Έτσι και την πόλη εξυπηρετούμε και τη φιλοσοφία προφυλάγουμε από το να πέσει σε χέρια αναξίων. Αναφορικά με την εκπαίδευση εκείνων των νέων που έχουν τα προσόντα να διδαχθούν ο Σωκράτης επισημαίνει τα ακόλουθα στάδια:

1.       Η αριθμητική, η γεωμετρία και τα λοιπά προκαταρκτικά μαθήματα πρέπει να διδαχθούν στην παιδική ηλικία.

2.       Η διδασκαλία των παιδιών δεν πρέπει να έχει καταναγκαστικό χαρακτήρα. ¹⁸

3.       Μέσα από  παιγνιώδη μάθηση ο δάσκαλος μπορεί να εντοπίσει την κλίση του καθενός.

4.       Η διαλεκτική διδάσκεται στην  νεανική ηλικία σε εκείνους που έχουν την ανάλογη κλίση.

5.       Όμοια οι έφηβοι που έχουν κλίση να γίνουν φύλακες θα παρακολουθούν από τα άλογα τις μάχες σε σχετικά ασφαλή απόσταση.

6.       Όσοι, ελάχιστοι περάσουν όλες αυτές τις πνευματικές και σωματικές δοκιμασίες, σε ηλικία είκοσι ετών θα αρχίσουν τη διαλεκτική τους εκπαίδευση.

7.       Η διαλεκτική εκπαίδευση θα βοηθήσει την επιλογή των αρίστων ανάμεσα στους αρίστους. Αυτό θα γίνει στην ηλικία των τριάντα.

8.       Κριτήριο επιλογής είναι η νοητική ωριμότητα των υποψηφίων. Αυτός που θα ξεχωρίσει περεταίρω στα τριάντα θα πρέπει να «είναι ικανός να φτάνει στην αλήθεια για το Ον στηριζόμενος στη νόηση και όχι στα απατηλά μηνύματα των αισθήσεων»

9.       Για να είναι όλη αυτή η μακροχρόνια εκπαίδευση επιτυχημένη χρειάζονται προφυλάξεις και επιφυλάξεις.

Για να τεκμηριώσει την ανάγκη των προφυλάξεων, ο Σωκράτης δίνει το παράδειγμα του υιοθετημένου από πλούσια οικογένεια νέου¹⁹. Όσο καιρό δεν γνωρίζει ότι είναι υιοθετημένος τιμά τους γονείς του, ενώ όταν κάποτε το μαθαίνει ο σεβασμός του μειώνεται γιατί νιώθει ότι τόσο καιρό του έκρυβαν αυτή την ουσιώδη πληροφορία. Στην ερώτηση που απευθύνει ο Γλαύκωνας για τη σύνδεση του παραδείγματος με τη διαλεκτική, ο δάσκαλος του Πλάτωνα απαντά ως εξής:

Υπάρχουν ιδέες για το δίκαιο και το κάλλος τις οποίες μαθαίνουμε από την παιδική ηλικία και τις σεβόμαστε. Από την άλλη υπάρχουν άλλες ιδέες που χωρίς να έχουν έρεισμα αληθείας κολακεύουν τη ψυχή και τραβούν κάποιους ανθρώπους, ιδίως αυτούς που δεν είναι φρόνιμοι. Αν κάποιος ερωτήσει ένα ασταθή χαρακτήρα για το τι είναι ωραίο ή δίκαιο και αυτός παρασυρθεί από λογικοφανή επιχειρήματα σοφιστών, τότε οι σωστές ιδέες μέσα του θα διασαλευθούν από αμφιβολίες. Ως αποτέλεσμα θα χάσει την εκτίμηση και την πειθαρχία του προς τους νόμους. Καθώς δεν θα έχει στέρεες απόψεις θα γίνει εγωκεντρικός και θα βρίσκεται στο μεταίχμιο νομιμοφροσύνης και παρανομίας.

Καταλήγοντας ο Σωκράτης θεωρεί ότι η διαλεκτική πρέπει να διδάσκεται σε ώριμη ηλικία και όχι σε πολύ νεαρή. Γιατί οι πολύ νέοι την παίρνουν για παιγνίδι και προσπαθούν με επιχειρήματα τραβηγμένα  από τα μαλλιά να βγάλουν σωστή  κάθε άποψη. Με τον τρόπο αυτό καταλήγουν σε μια εσφαλμένη σχετικοκρατία και αφού νομίζουν ότι δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες θεωρούν ότι τα πάντα επιτρέπονται και η φιλοσοφία καταλήγει σε ένα ανούσιο παιγνίδι ρηχών επιχειρημάτων και ανούσιας αντιλογίας.

Από την άλλη αυτός που σε ώριμη ηλικία ασχολείται με τη διαλεκτική μέθοδο, με σοβαρότητα ψάχνει και αναλύει για να βρει και να αποδείξει την αλήθεια²⁰. Τέτοια άτομα γίνονται με τη σοβαρή προσπάθεια τους πιο συνετά και σοφά και μέσω αυτών και η φιλοσοφία γίνεται πιο ευυπόληπτη. Μια δεύτερη προφύλαξη για επιτυχημένη εκπαίδευση, πέραν της διδασκαλίας της διαλεκτικής στη σωστή ηλικία,  είναι ότι η διδασκαλία της ύψιστης αυτής φιλοσοφικής μεθόδου πρέπει να γίνεται σε άτομα με φυσική σεμνότητα και σταθερότητα χαρακτήρα και όχι στον κάθε τυχόντα.

Αφού οι άριστοι διδαχθούν αποκλειστικά τη διαλεκτική για μακρύ χρονικό διάστημα, ας πούμε μια πενταετία, μετά θα πρέπει και πάλι να κατεβούν στο «σπήλαιο» για να δοκιμαστεί η σταθερότητα του χαρακτήρα τους. Για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια θα ασχολούνται με πολεμικές επιχειρήσεις και άλλα διακονήματα υπέρ της πόλεως. Και αν φτάσουν τα πενήντα²¹ και η μακροχρόνια αυτή κοινωνική ενασχόληση τους αποδείξει τη σταθερότητα και το αδιάφθορο του χαρακτήρα τους, τότε θα αναλάβουν το φορτίο της εξουσίας, όχι ως κάτι ευχάριστο αλλά ως κάτι αναγκαίο. Κατά τη διάρκεια της εξουσίας τους πρέπει να φροντίζουν να εκπαιδεύουν τους διαδόχους τους, οι οποίοι κάποτε θα τους αντικαταστήσουν.

Αν τα άτομα αυτά ανταπεξέλθουν στο βαρύ καθήκον της εξουσίας με επιτυχία, τότε πεθαίνοντας θα πάνε στα νησιά των μακάρων και η πόλη θα ανεγείρει μνημεία γι’ αυτούς. Ο Γλαύκωνας συγχαίρει το Σωκράτη για την άριστη λεκτική περιγραφή των αυριανών αρχόντων και ο δάσκαλος του Πλάτωνα συμπληρώνει την περιγραφή με τη πολύ σημαντική παρατήρηση ότι όσα είπε ισχύουν όχι μόνο για τους άνδρες, αλλά και για τις γυναίκες που θα έχουν τον κατάλληλο χαρακτήρα για να αναδειχθούν σε θέση ηγέτη της πόλεως. Ο Σωκράτης τελειώνει με τα ακόλουθα:

1.       Το πολίτευμα που περιέγραψε είναι μεν δύσκολο και επίπονο ως προσπάθεια, πλην όμως μπορεί να γίνει πραγματικότητα.

2.       Όταν οι πραγματικοί φιλόσοφοι κυβερνήσουν, θα βάλουν ως προτεραιότητα το σωστό και το δίκαιο και θα απαξιώσουν την εφήμερη δόξα και τις τιμές που συναρπάζουν τους σημερινούς άρχοντες.

3.       Στο μεταβατικό στάδιο οι ενήλικες κάτοικοι της πόλης θα πάνε στα χωράφια ενώ τα παιδιά τους θα τα παραλάβει η πολιτεία για να τα αναθρέψει με βάση τις προδιαγραφές που τέθηκαν.

Η συζήτηση καταλήγει με την επισήμανση του Σωκράτη ότι «Η περιγραφή του ανθρώπινου δυναμικού που θα στελεχώνει την ιδανική πόλη έχει ολοκληρωθεί».

Σημειώσεις 7^ου βιβλίου

1.        514a έως 514c

2.        Τί οὖν; ἀναμιμνῃσκόμενον αὐτὸν τῆς πρώτης οἰκήσεως καὶ τῆς ἐκεῖ σοφίας καὶ τῶν τότε συνδεσμωτῶν οὐκ ἂν οἴει αὑτὸν μ ὲνεὐδαιμονίζειν τῆς μεταβολῆς, τοὺς δὲἐλεεῖν; Καὶ μάλα. 516c

3.        517a

4.        Τί δέ; τόδε οἴει τι θαυμαστόν, εἰ ἀπὸ θείων, ἦν δ᾽ ἐγώ, θεωριῶν ἐπὶ τὰ ἀνθρώπειά τις ἐλθὼν κακὰ ἀσχημονεῖ τε καὶ φαίνεται σφόδρα γελοῖος ἔτι ἀμβλυώττων καὶ πρὶν ἱκανῶς συνήθης γενέσθαι τῷ παρόντι σκότῳ ἀναγκαζόμενος ἐν δικαστηρίοις ἢ ἄλλοθί που ἀγωνίζεσθαι περὶ τῶν τοῦ δικαίου…517d 

5.        518e

6.        τὸ δέ που ἀληθὲς ὧδ᾽ ἔχει· ἐν πόλει ᾗ ἥκιστα πρόθυμοι ἄρχειν οἱ μέλλοντες ἄρξειν, ταύτην ἄριστα καὶ ἀστασιαστότατα ἀνάγκη οἰκεῖσθαι, τὴν δ᾽ ἐναντίους ἄρχοντας σχοῦσαν ἐναντίως. 520d

7.        Βούλει οὖν τοῦτ᾽ ἤδη σκοπῶμεν, τίνα τρόπον οἱ τοιοῦτοι ἐγγενήσονται, καὶ πῶς τις ἀνάξει αὐτοὺς εἰς φῶς, ὥσπερ ἐξ Ἅιδου λέγονται δή τινες εἰς θεοὺς ἀνελθεῖν; 521c

8.        521d – 521e.

9.         Ἄλλο τι οὖν, ἦν δ᾽ ἐγώ, μάθημα ἀναγκαῖον πολεμικῷ ἀνδρὶ θήσομεν λογίζεσθαί τε καὶ ἀριθμεῖν δύνασθαι; 522e

10.     Τί οὖν; ἀριθμός τε καὶ τὸ ἓν ποτέρων δοκεῖ εἶναι; 524d

11.     526c

12.     Ὡς τοῦ ἀεὶ ὄντος γνώσεως, ἀλλὰ οὐ τοῦ ποτέ τι γιγνομένου καὶ ἀπολλυμένου. 527b

13.     Σύμφωνα με τους πυθαγόρειους αριθμοί είναι μόνο οι θετικοί ακέραιοι

14.     πᾶσα αὕτη ἡ πραγματεία τῶν τεχνῶν ἃς διήλθομεν ταύτην ἔχει τὴν δύναμιν καὶ ἐπαναγωγὴν τοῦ βελτίστου ἐν ψυχῇ πρὸς τὴν τοῦ ἀρίστου ἐν τοῖς οὖσι θέαν, ὥσπερ τότε τοῦ σαφεστάτου ἐν σώματι πρὸς τὴν τοῦ φανοτάτου ἐν τῷ σωματοειδεῖ τε καὶ  ὁρατῷ τόπῳ. 532c

15.     534a

16.     534 b – 534c.

17.     Διανομὴ τοίνυν, ἦν δ᾽ ἐγώ, τὸ λοιπόν σοι, τίσιν ταῦτα τὰ μαθήματα δώσομεν καὶ τίνα τρόπον. 535a

18.     Τὰ μὲν τοίνυν λογισμῶν τε καὶ γεωμετριῶν καὶ πάσης τῆς προπαιδείας, ἣν τῆς διαλεκτικῆς δεῖ προπαιδευθῆναι, παισὶν οὖσι χρὴ προβάλλειν, οὐχ ὡς ἐπάναγκες μαθεῖν τὸ σχῆμα τῆς διδαχῆς ποιουμένους. 536d

19.     538a

20.     539c

21.     Πεντεκαίδεκα ἔτη, ἦν δ᾽ ἐγώ. γενομένων δὲ πεντηκοντουτῶν τοὺς διασωθέντας καὶ ἀριστεύσαντας πάντα πάντῃ ἐν ἔργοις τε καὶ ἐπιστήμαις…540a