Πλάτωνος Πολιτεία Βιβλίο Πέμπτο

Ε΄ Βιβλίο

Σύνοψη

Στην Πλατωνική Πολιτεία, οι γυναίκες μπορούν, αν έχουν τα προσόντα, να γίνουν άρχοντες και φύλακες. Η Πολιτεία όμως ρυθμίζει την αναπαραγωγή με κανόνες ευγονικής. Οι κατάλληλοι άνδρες με ισχυρό σώμα και ρωμαλέο πνεύμα κληρώνονται για να ζευγαρώσουν με γυναίκες ανάλογης ψυχοσωματικής ποιότητας για να κάνουν παιδιά υγιή, έξυπνα και ρωμαλέα. Οι γυναίκες και οι άντρες της τάξεως των φυλάκων συνευρίσκονται ερωτικά μόνο για σκοπούς αναπαραγωγής, όσο βρίσκονται σε γόνιμη ηλικία, ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία μπορούν να το κάνουν για λόγους αμοιβαίας ευχαρίστησης. Οι νέοι πρέπει να σέβονται τους γέροντες ως εν δυνάμει γονείς τους, γιατί λόγω του τρόπου αναπαραγωγής μπορεί να είναι πραγματικά γονείς τους.

Η αιμομιξία απαγορεύεται για σκοπούς ευγονικής. Άνδρες και γυναίκες της τάξεως των φυλάκων ζουν και γυμνάζονται στα ίδια κοινόβια. Τα παιδιά της τάξης των φυλάκων τα μεγαλώνουν βρεφοκόμοι από την κατώτερη τάξη, ενώ οι φύλακες, ανεξαρτήτως φύλου, θα ζουν και θα εκπαιδεύονται κοινοβιακά χωρίς οικογενειακή ζωή και ατομική περιουσία. Η καταξίωση και η δόξα των αρχόντων και των φυλάκων έγκειται στο γεγονός ότι αυτοί δεν αναλώνονται στα τετριμμένα βάρη της καθημερινότητας, του βιοπορισμού και της οικογενειακής βιοπάλης, αλλά δοξάζονται ως σωτήρες της πόλης. Γι’ αυτό σιτίζονται από το δημόσιο ταμείο και δεν ασχολούνται με βιοποριστικές δοσοληψίες και εμπόριο.

Οι μελλοντικοί, πλην όμως ανήλικοι ακόμα φύλακες, παρακολουθούν τις μάχες εξ’ αποστάσεως πάνω σε άλογα, για σκοπούς διδασκαλίας και εξοικείωσης με το μελλοντικό τους ρόλο. Όποιος φύλακας λιποτακτήσει σε περίοδο πολέμου υποβιβάζεται στην τάξη των γεωργών και των τεχνιτών. Όσοι αιχμαλωτίζονται εγκαταλείπονται στην τύχη τους εφόσον θεωρούνται ότι είναι δειλοί, αφού δεν υπηρέτησαν την πατρίδα μέχρι την τελευταία ρανίδα του αίματος τους. Στο πολεμικό δίκαιο εντάσσεται η απαγόρευση της λεηλασίας και του ξεγυμνώματος των νεκρών αντιπάλων, η απαγόρευση της συστηματικής υλοτομίας και της καταστροφής της υποδομής της αντιπάλου πόλεως, εφόσον αυτή ανήκει στην Ελληνική φυλή. Οι κανόνες αυτοί, αυτονόητα για τον Πλάτωνα, δεν ισχύουν αν οι αντίπαλοι είναι βάρβαροι. Αφήνεται να νοηθεί ότι στο απώτερο μέλλον θα ήταν πολύ σωστή μια συμφιλίωση και συνένωση των Ελλήνων με σκοπό την αντιμετώπιση των βαρβάρων.

Τίθεται το ερώτημα αν η ιδανική πολιτεία μπορεί να ξεφύγει από τη σφαίρα της ουτοπίας. Ο Σωκράτης δηλώνει αισιόδοξα ότι η ευτυχία της πόλεως έγκειται στην επικράτηση της δικαιοσύνης. Για να γίνει πραγματικότητα η Πλατωνική Πολιτεία, πρέπει οι φιλόσοφοι, να αναλάβουν τα ηνία της διοίκησης του κράτους και οι βασιλείς, ακόμα και εκείνοι που δεν θα προέρχονται από την τάξη των φιλοσόφων, να αποκτήσουν φιλοσοφική σκέψη και να διοικήσουν μέσω αυτής.

Ανάπτυξη

Διάλογος Σωκράτη - Γλαύκωνα

Ο Σωκράτης ετοιμάζεται να αναπτύξει τα τέσσερα είδη της ανθρώπινης πονηρίας, όταν στη συζήτηση Σωκράτη και Γλαύκωνα παρενέβει ο Πολέμαρχος ο οποίος υποβάλλει στον Γλαύκωνα να ωθήσει το Σωκράτη να εξηγήσει με λεπτομέρεια την κοινοκτημοσύνη των γυναικών και των παιδιών. Στην εισήγηση αυτή συμφωνεί και ο Θρασύμαχος και ο Σωκράτης συναισθανόμενος την πίεση των συνομιλητών του, αναγκάζεται  να συναινέσει. Το ερώτημα που θέτει με σαφήνεια ο Γλαύκωνας στο Σωκράτη είναι:

«Ποια κοινοκτημοσύνη θα έχουν οι φύλακες μας αναφορικά με τις γυναίκες και την ανατροφή των παιδιών από τη γέννηση τους μέχρι το τέλος της παιδικής ηλικίας;¹» 449d

Ο δάσκαλος του Πλάτωνα συνεχίζει να δηλώνει τη δυσκολία ανάπτυξης του θέματος και τη δυσπιστία των πολλών ανθρώπων σχετικά με το αν μπορεί η κοινοκτημοσύνη παιδιών και γυναικών να είναι ένας λειτουργικός θεσμός, ενώ ο Γλαύκων συνεχίζει να τον ενθαρρύνει να τολμήσει την ανάπτυξη του θέματος. Η ανάπτυξη αρχίζει ως εξής: Οι γυναίκες στις οποίες αρμόζει να γίνουνε φύλακες, πρέπει να τυγχάνουν της ιδίας ανατροφής με τους άνδρες.² Γι’ αυτό θα πρέπει να εκπαιδευτούν στη γυμναστική, τη μουσική και τις πολεμικές τέχνες. Η διαφορά στο φύλο, δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι ο άνδρας γονιμοποιεί και η γυναίκα γεννά. Όλα τα άλλα λειτουργήματα μπορούν να αναληφθούν εξίσου από άνδρες και γυναίκες, τηρουμένων των αναλογιών και των περιστάσεων. Καμιά εργασία, διοικητική, στρατιωτική ή πρακτική δεν θα ανατίθεται σε κάποιο λόγω του φύλου του, αλλά ανεξαρτήτως αυτού, ανάλογα με τις ικανότητες του³. Άρα υπάρχουν και γυναίκες με τη κλίση να γίνουν φύλακες της πόλεως, οι οποίες πρέπει να αναπτύσσουν   τη φυσική τους κλίση γυμναζόμενες μαζί με τους άνδρες.

Οι συνομιλητές συμφωνούν ότι κάποιες γυναίκες μπορούν να αναλάβουν το ρόλο του φύλακα, όπως οι αντίστοιχοι άνδρες που έχουν τη φυσική κλίση στα πολεμικά έργα. Τίθεται ακολούθως το ερώτημα:

« Είναι η εκπαίδευση των γυναικών ως φυλάκων απλώς πραγματοποιήσιμη, ή αν γίνει πραγματικότητα η καλύτερη δυνατή ρύθμιση;

Η απάντηση είναι, κατά τον Πλάτωνα ( με το στόμα του Σωκράτη ) πως όπως οι φύλακες είναι οι άριστοι των πολιτών, το ίδιο και οι γυναίκες τους που θα εξασκούν το ίδιο λειτούργημα. Οι  γυναίκες θα πρέπει να γυμνάζονται χωρίς ρούχα με τους άνδρες, όμως λόγω της φυσικής τους αδυναμίας θα πρέπει να τους ανατίθενται ελαφρότερα έργα από τους άνδρες φύλακες. Κατά τον ομιλητή, όποιος θεωρεί άπρεπο ή γελοίο το γύμνωμα  των γυναικών για σκοπούς άσκησης είναι άσοφος. Αυτό γιατί ωραίο είναι το ωφέλιμο και άσχημο το βλαβερό.

Φύλακες και φυλακίδες αφού θα γυμνάζονται και εκπαιδεύονται μαζί, θα πρέπει να επεκτείνουν τον κοινοβιακό βίο και στην οικογενειακή ζωή. Καμιά γυναίκα και κανένας άντρας δεν πρέπει να ανήκουν αποκλειστικά ο ένας στον άλλο. Κατ’ επέκταση κανένα παιδί δεν θα γνωρίζει και τους δύο γονείς του παρά μόνο τη μητέρα του⁴. Ο Γλαύκωνας δηλώνει την δυσπιστία του κατά πόσο μια τέτοια κοινωνική δομή θα ήταν εφικτή. Ο Σωκράτης σηκώνει το γάντι και επιχειρηματολογεί ως ακολούθως για το εφικτό της κοινοκτημοσύνης γυναικών και παιδιών:

Στην ιδανική πολιτεία οι άρχοντες άρχουν και οι επίκουροι φύλακες εκτελούν τις διαταγές των πρώτων που είναι σύμφωνες με το γράμμα και το πνεύμα της πατρώας νομοθεσίας και των ηθών. Εφόσον λοιπόν ο νομοθέτης θα επιλέξει φύλακες και φυλακίδες κατά την κλίση τους, βάζοντας τους σε κοινοβιακή ζωή, κοινά συσσίτια και γεύματα, λόγω της συνάφειας τα άτομα αυτά νομοτελειακά θα οδηγηθούν στο ζευγάρωμα, λόγω της αναπόφευκτης ερωτικής έλξης μεταξύ ατόμων διαφορετικού φύλου.

Αν όμως οι άρχοντες αφήσουν το ζευγάρωμα αυτό ανεξέλεγκτο, χωρίς κανόνες ευγονικής, τότε το αποτέλεσμα δεν θα είναι το καλύτερο για την ανώτερη τάξη της πόλης. Όπως εσύ, λέει ο Σωκράτης στον Γλαύκωνα, προσέχεις να διασταυρώνεις τα καλύτερα σκυλιά και πουλιά, για να έχεις ζώα άριστης ποιότητας, έτσι και οι καλύτεροι άνδρες και οι καλύτερες γυναίκες της τάξης των φυλάκων πρέπει να διασταυρώνονται για να είναι κάθε επόμενη γενιά καλύτερη από την προηγούμενη. Οι άριστοι άνδρες πρέπει να ζευγαρώνουν με τις άριστες γυναίκες όσο το δυνατό συχνότερα, για να βελτιωθεί το επίπεδο της φυλής και κάθε επόμενη γενιά αρχόντων και φυλάκων να είναι σοφότερη υγιέστερη και δυνατότερη από την προηγούμενη.

Οι  άρχοντες θα πρέπει να χρησιμοποιούν ακόμα και το ψέμα⁵ για να επιτύχουν την ευγονική, δηλαδή την καλυτέρευση της νέας γενιάς. Οι άριστοι θα πρέπει να αναπαράγονται όσο το δυνατόν συχνότερα, ενώ οι σωματικά και πνευματικά ασθενείς να αναπαράγονται όσο το δυνατόν σπανιότερα. Πρέπει να νομοθετηθούν γαμήλιες γιορτές με τις οποίες με κάποιες προφάσεις θα δίνεται η ευκαιρία στους υγιέστερους και δυνατότερους άντρες να γονιμοποιούν τις υγιέστερες και δυνατότερες γυναίκες. Η επιλογή θα γίνεται με «κλήρωση», όμως οι άρχοντες θα κανονίζουν ώστε οι κλήροι να αποτρέπουν την αναπαραγωγή των ασθενών και των ηλιθίων. Επιπλέον οι καλύτεροι πολεμιστές θα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να αναπαράγονται συχνότερα, για να υπάρχει καλυτέρευση των φυλετικών χαρακτηριστικών. Η αναπαραγωγική διαδικασία θα πρέπει να υπολογίζει τον αριθμό των γεννήσεων με τρόπο ώστε, λαμβανομένων υπόψη των απωλειών λόγω ασθενειών και πολέμων, ο πληθυσμός της πολιτείας  να παραμένει σταθερός⁶.

Τα υγιή παιδιά θα ανατρέφονται ομαδικά από παραμάνες και οι φυσικές μητέρες θα τα θηλάζουν εκ περιτροπής και αναλόγως της γαλακτοφορίας των μαστών τους, ούτως ώστε να μην ξεχωρίζουν ποιο είναι το δικό τους παιδί. Πέραν του θηλασμού, οι μητέρες φύλακες δεν θα αναλαμβάνουν οποιαδήποτε άλλη ευθύνη σχετική με την ανατροφή των παιδιών. Τα παιδιά θα τα μεγαλώνουν οι παραμάνες.

Γονείς θα δικαιούνται να γίνουν άτομα που βρίσκονται στην ακμή της βιολογικής και της πνευματικής τους ηλικίας. Για τις γυναίκες η ηλικία αυτή ορίζεται μεταξύ 20-40 ετών ενώ για τους άντρες μεταξύ 30-55 ετών⁷. Αυτά τα παιδιά που γεννιούνται με τις ευλογίες της πολιτείας θα ανατρέφονται από το δημόσιο ταμείο, ενώ παιδιά που θα γεννιούνται από άτομα μεγάλης ηλικίας δεν θα πρέπει να επιβαρύνουν την πόλη. Γυναίκες και άντρες μεγάλης ηλικίας, που έχουν ξεπεράσει την αναπαραγωγική ηλικία, θα δικαιούνται να συνευρίσκονται ερωτικά ελεύθερα. Η ελευθερία σεξουαλικής συνεύρεσης θα υπόκειται μόνο στον περιορισμό της αποφυγής της αιμομιξίας και της προφύλαξης για αθέμιτη τεκνογονία. Στην περίπτωση αυτή το κράτος δεν θα αναλαμβάνει ευθύνη για ανατροφή τέκνων από ανεπιθύμητες και παράκαιρες εγκυμοσύνες. Άτομα που γεννιούνται 7-10 μήνες μετά από δεδομένη αναπαραγωγική διαδικασία θα θεωρούνται αδέλφια, νοουμένου ότι είναι γνωστοί οι πιθανοί γονείς, ενώ άτομα που δεν συνδέονται χρονικά δεν θα θεωρούνται.

Το μέγιστο αγαθό που προκύπτει από μια τέτοια οργάνωση είναι η κοινότητα σκοπών και στόχων των πολιτών, με αποτέλεσμα η πόλη να είναι δυνατή και όχι κατακερματισμένη. Όταν οι πολίτες έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα τότε διαλύεται η κοινωνική συνοχή, εφόσον ο καθένας βάζει μπροστά και επιδιώκει όχι το συμφέρον της πόλης, αλλά το προσωπικό του συμφέρον. Όπως όταν πονά το δάκτυλο πονά όλος ο άνθρωπος, έτσι η λύπη του ενός πρέπει να είναι λύπη του συνόλου, όλοι να αγωνίζονται για τον καθένα και ο καθείς για όλους.

Στην Πλατωνική Πολιτεία υπάρχουν άρχοντες και λαός όπως και στις άλλες πόλεις. Όμως οι άρχοντες δεν αποκαλούν τους πολίτες δούλους, ούτε οι λαϊκοί τους άρχοντες δεσπότες. Όλοι θα είναι συμπολίτες. Ο λαός θα ονομάζει τους άρχοντες του σωτήρες και επίκουρους, ενώ οι άρχοντες τους υπόλοιπους μισθοδότες και τροφοδότες. Οι άρχοντες μεταξύ τους θα αποκαλούνται συν-φύλακες. Δεν θα υπάρχουν αντιδικίες μεταξύ των αρχόντων όπως στις άλλες πολιτείες, αφού όλοι θα αγωνίζονται όχι για την ατομική τους επικράτηση αλλά για το κοινό καλό.

Η αδελφοσύνη μεταξύ των πολιτών δεν θα είναι μόνο στα λόγια αλλά έμπρακτη. Η αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών θα διασφαλίζει ότι οι ηλικιωμένοι θα έχουν τον έμπρακτο σεβασμό των νεότερων. Η συγκρότηση της πόλης και η κοινοκτημοσύνη παιδιών και γυναικών από τους φύλακες θα εξασφαλίζει την ενότητα του λαού. Η κοινοκτημοσύνη αγαθών, παιδιών και γυναικών θα διασφαλίζει την ενότητα της τάξεως των φυλάκων, αφού η απουσία ατομικής ιδιοκτησίας θα εγγυάται την έλλειψη ανταγωνισμού και ιδιοτέλειας. Οι δίκες μεταξύ τους για την κυριότητα αγαθών, περιουσίας και γυναικών δεν θα υπάρχουν αφού δεν θα έχουν αντικείμενο.

Οι γεροντότεροι θα δικάζουν τους νεότερους και όχι το αντίθετο. Η βιαιοπραγία από νεότερο εις βάρος γεροντότερου είναι έγκλημα, με μόνη εξαίρεση αν διαταχθεί ο νεότερος από τους άρχοντες να δείρει γεροντότερο που αποδεδειγμένα υπέπεσε σε αδίκημα εις βάρος της πόλεως⁸.

Ο φόβος και η ντροπή θα είναι οι φύλακες των ηλικιωμένων από την βία που ο νεότερος θα μπορούσε δυνητικά να εξασκήσει εναντίον τους. Το γεγονός ότι όλοι οι νεότεροι θα μπορούσε να είναι παιδιά των ηλικιωμένων, εφόσον αυτοί τεκνοποίησαν στα πλαίσια του συστήματος της κοινοκτημοσύνης των γυναικών, είναι ακόμα ένα στοιχείο υπέρ των ηλικιωμένων.

Όπως οι Ολυμπιονίκες νέμονται τιμές και προνόμια ως άτομα που δόξασαν την πόλη, έτσι και οι φύλακες, ως πρωταθλητές στο αγώνισμα της σωτηρίας της πολιτείας, σιτίζονται, ντύνονται  και στεγάζονται δωρεάν από  το δημόσιο ταμείο. Περεταίρω, όταν πεθάνουν κηδεύονται τιμητικά, δημοσία δαπάνη. Παρόλη όμως την άνετη ζωή τους, οι φύλακες θα ζουν με μέτρο. Δεν θα είναι ούτε φτωχοί, αλλά ούτε και πλούσιοι. Αυτό για να μην εξελιχθούν από φύλακες σε καταπιεστές.

Στα πλαίσια της εκπαίδευσης τους, οι έφηβοι που θα γίνουν στο μέλλον φύλακες θα συν-εκστρατεύουν από κοινού με τους μεγαλύτερους. Θα παρακολουθούν εκ του σύνεγγυς τις μάχες στα πλαίσια της εκπαίδευσης τους. Θα ανακουφίζουν τους γεροντότερους που πολεμούν, συνδράμοντας στη διοικητική μέριμνα. Θα προπαρασκευάζουν φαγητό για τους πολεμιστές, θα περιποιούνται τους τραυματίες, θα μεταφέρουν εφόδια κ.ο.κ. Η παρουσία των παιδιών στη μάχη, εκτός από την εκπαίδευση τους, θα αυξήσει την πολεμική απόδοση των φυλάκων γονιών τους⁹. Αυτό γιατί σε περίπτωση ήττας, θα αιχμαλωτιστούν ή σκοτωθούν και τα παιδιά και η πόλη θα καταστραφεί.

Ο Γλαύκων και ο Σωκράτης συζητούν περεταίρω αυτό το σημείο. Η κατάληξη είναι ότι η παρουσία των εφήβων κοντά στο πεδίο της μάχης είναι αναγκαία για την εκπαίδευση τους παρ’ όλο τον υπαρκτό κίνδυνο αυτοί να σκοτωθούν ή να αιχμαλωτιστούν από τους εχθρούς. Γι’ αυτό σε εκστρατείες που το αποτέλεσμα τους είναι αβέβαιο ίσως να μην οδηγούνται οι νέοι, ενώ σε άλλες εκστρατείες που είναι πλέον βατές, οι νέοι πρέπει να πηγαίνουν για να αποκτούν πολεμικές εμπειρίες. Ένα επιπλέον μέτρο σωτηρίας των εφήβων, είναι η παρακολούθηση της μάχης επί αλόγων, ούτως ώστε σε περίπτωση διαφαινόμενης ήττας να μπορέσουν να φύγουν γρήγορα από το πεδίο της μάχης και να μην εξοντωθούν ή αιχμαλωτισθούν από τους εχθρούς. Γι’ αυτό από μικροί πρέπει να εκπαιδεύονται συστηματικά στην ιππασία.

Αν κάποιος φύλακας την ώρα της μάχης φανεί ανάξιος των περιστάσεων και δείξει δειλία, πρέπει να υποβιβάζεται στην τάξη των τεχνιτών και των γεωργών. Αν αφοπλιστεί από τους εχθρούς και αιχμαλωτισθεί, πρέπει να απαγορευθεί η επιστροφή του στην πόλη. Απεναντίας όποιος δείξει εξαιρετική ανδρεία και θάρρος την ώρα της μάχης πρέπει να τύχει εξαιρετικών τιμών. Πρέπει να στεφανωθεί και να δοθεί προς τιμήν του δεξίωση. Επιπλέον οι γενναιότεροι θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες να συνευρεθούν με γυναίκες και να τεκνοποιήσουν. Έτσι και περισσότερη ηδονή θα γευθούν ως αμοιβή για τη γενναιότητα τους και περισσότερους απογόνους θα αφήσουν.

Ο Σωκράτης αναφέρει επίσης το παράδειγμα του Ομήρου, ο οποίος δηλώνει ότι οι γενναιότεροι πολεμιστές τρώνε διαρκώς την καλύτερη μερίδα κρέατος, πίνουν το εκλεκτότερο κρασί, τιμώνται με πρωτοκαθεδρίες και ύμνους σε όλες τις τελετές¹º. Όταν οι διακριθέντες φύλακες πεθάνουν θα έχουν τιμητική ταφή δημοσία δαπάνη. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις ανθρώπων που έσωσαν την πατρίδα, αυτοί θα τιμώνται ως ήρωες και θα λατρεύονται ως ημίθεοι.

Ακολούθως ο Σωκράτης αναφέρεται στο δίκαιο του πολέμου. Η γύμνωση των νεκρών αντιπάλων πρέπει να απαγορευθεί ως πράξη μιαρή και ανέντιμη. Επιπλέον θα πρέπει να απαγορευτεί η υποδούλωση των αιχμαλώτων πολέμου, όταν είναι Έλληνες. Ακόμα η αρπαγή των όπλων νεκρών Ελλήνων αντιπάλων και η παράδοση τους ως αφιερωμάτων στα ιερά, είναι πράξη που οδηγεί σε μίασμα. Όλοι αυτοί οι περιορισμοί όμως δεν ισχύουν όταν οι αντίπαλοι είναι βάρβαροι. Επιπλέον σε περίπτωση πολέμου μεταξύ δύο ελληνικών πόλεων, οι νικητές δεν θα πρέπει να κόβουν τα δέντρα των αντιπάλων, ούτε να καίνε τα σπίτια τους. Όταν μια ελληνική πόλη νικήσει μια άλλη ελληνική πόλη, να δικαιούται να πάρει ως λάφυρα μόνο τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή της χρονιάς εκείνης στην οποία έγινε η σύγκρουση.

Γενικά ο Σωκράτης ξεχωρίζει τη σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων, την οποία ονομάζει πόλεμο, από την εμφύλια σύγκρουση μεταξύ Ελληνικών πόλεων την οποία ονομάζει ως στάση. Τον πόλεμο μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων θεωρεί ως κάτι φυσικό,

ενώ την εμφύλια σύγκρουση τη θεωρεί ως κάτι το αφύσικο και αποκρουστικό, γιατί τίποτε δεν δικαιολογεί τη σύγκρουση μεταξύ αδελφών. Εφόσον η Πλατωνική Πολιτεία θα είναι πόλη Ελληνική, θα πρέπει, κατά το δυνατόν να αποφεύγει τις εμφύλιες συγκρούσεις. Θα πρέπει να γίνονται διαπραγματεύσεις μεταξύ γειτονικών Ελληνικών πόλεων για να βρίσκουν ειρηνικές λύσεις και να αποφεύγουν την πολεμική σύγκρουση. Είναι απαράδεκτο Έλληνες να καίνε αντίπαλες ελληνικές πόλεις και να καταστρέφουν γεωργικά δέντρα. Θα πρέπει οι Ελληνικές πόλεις να είναι ενωμένες, ως αδελφικές οντότητες που είναι.

Ο Γλαύκωνας αναφέρει στο Σωκράτη ότι οι αναφορές του για το πολεμικό δίκαιο, την εκπαίδευση των φυλάκων, τις σχέσεις των Ελληνικών πόλεων κλπ.  φαίνονται καλές στη θεωρία. Αυτό που δεν έχει απαντηθεί όμως λέει ο συνομιλητής του Σωκράτη, είναι κατά πόσο η προτεινόμενη πολιτειακή δομή και οργάνωση είναι πρακτικά εφαρμόσιμες¹¹. Ο δάσκαλος του Πλάτωνα αρχίζει την απάντηση του λέγοντας ότι η συζήτηση άρχισε με την προσπάθεια ορισμού της έννοιας της δικαιοσύνης. Όπως η δικαιοσύνη, η αισθητική ομορφιά και άλλες αρετές, αν καταφέρουμε να τις ορίσουμε πρέπει να τις θεωρούμε ως τα πρότυπα που πρέπει να πετύχουμε, έτσι και η ιδανική πόλη, ως τέτοια, πρέπει να προσπαθήσουμε να την πετύχουμε ανεξάρτητα από την απάντηση του ερωτήματος του πόσο εφικτό είναι το ερώτημα. Ένας ζωγράφος ρωτά ο Σωκράτης, είναι άραγε λιγότερο καλός επειδή ζωγράφισε τέλεια μια ανθρώπινη μορφή που είναι αμφίβολη η ύπαρξη της στον πραγματικό κόσμο; Ο Γλαύκωνας παραδέχεται ότι ο ζωγράφος είναι καλός.

Έτσι και εμείς λέει ο Σωκράτης «ζωγραφίσαμε» με το λόγο, ένα πρότυπο ιδανικής πολιτειακής οργάνωσης. Αυτό και μόνο, δηλαδή το άριστο θεωρητικό πλαίσιο που στήσαμε, είναι από μόνο του ικανό να δικαιώσει την προσπάθεια μας. Πέραν τούτου παρόλο που η Πολιτεία είναι ένα ιδανικό πρότυπο, είναι φανερό πως όπως η ανθρώπινη καλλονή προσεγγίζει σημαντικά την ιδανική μορφή που ο ζωγράφος έπλασε στον καμβά, έτσι και μια πολιτεία, που θα δημιουργηθεί με βάση το πρότυπο της πλατωνικής πολιτείας, θα είναι μια ικανοποιητική προσέγγιση της ιδανικής πολιτειακής οργάνωσης.

Τα πρακτικά ερωτήματα που θα πρέπει να απαντηθούν κατά το Σωκράτη, για να εντοπίσουμε τα αίτια της κακοδιοίκησης των υπαρκτών πόλεων είναι:

1.       Ποιο είναι το αίτιο της κακοδιοίκησης των σημερινών πόλεων;

2.       Με ποιες μικρές μεταβολές θα μπορούσε μια ελληνική πόλη της εποχής του Σωκράτη, να προσεγγίσει το πρότυπο της ιδανικής πολιτείας;.

Σύμφωνα με το δάσκαλο του Πλάτωνα

 « αν δεν βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι, ή αν οι νυν κατέχοντες την εξουσία  δεν αποκτήσουν φιλοσοφική παιδεία τότε η ιδανική πόλη δεν θα φύγει ποτέ από τον κόσμο της ουτοπίας¹²». 473d

Ο Γλαύκωνας αναφέρει στο Σωκράτη ότι η θέση αυτή θα βρει πολλή αντίδραση και είναι ανάγκη να την τεκμηριώσει περεταίρω.

Ο Σωκράτης τεκμηριώνει ως εξής: Όπως  ο εραστής αγαπάει συνολικά το κάλλος, και ο πότης όλα τα είδη των κρασιών τα βρίσκει ωραία έτσι και ο φιλόσοφος αγαπάει συνολικά τη γνώση¹³.  Τα άτομα με φιλοσοφική προδιάθεση φαίνονται από μικρά να έχουν φιλομάθεια και όσοι έχουν μια ακατανίκητη θέληση για μάθηση ανήκουν στην κατηγορία των δυνητικών φιλοσόφων. Ο συνομιλητής του Σωκράτη αντιτείνει ότι και οι φιλοπερίεργοι και όσοι αγαπούν τα θεάματα παρουσιάζουν μια επιφανειακή φιλομάθεια, όμως δεν είναι φιλόσοφοι. Ο αληθινός φιλόσοφος δεν προσελκύεται από τη λαμπερή  επιφάνεια των πραγμάτων αλλά προσπαθεί να εντοπίσει την ουσία τους, τα ουσιώδη γνωρίσματα τους. Ο φιλόσοφος είναι ο θηρευτής του ωραίου, του δικαίου και του αληθινού. Ο αμαθής αναπαράγει ατεκμηρίωτες δοξασίες, ενώ ο φιλόσοφος φέρνει στο φώςτεκμηριωμένη γνώση.

Η γνώση αναφέρεται στο υπαρκτό, ενώ το ανύπαρκτο είναι τελείως απροσδιόριστο, αφού δεν έχει ουσία για να γίνει αυτή γνωστή. Η επιστήμη παράγει τεκμηριωμένη γνώση σχετικά με τις υπαρκτές ουσίες και τις δυνάμεις που τις κινούν και τροποποιούν τη θέση και τα άλλα χαρακτηριστικά τους. Η δοξασία παρουσιάζει τις φαντασιώσεις και τα όνειρα περί του υπαρκτού. Η δοξασία φαντάζεται, ενώ η επιστήμη γνωρίζει. Ότι γνωστοποιείται ασφαλώς και επιστημονικά δεν μπορεί να είναι αντικείμενο της φαντασίας.

Η δοξασία δεν είναι ούτε τεκμηριωμένη γνώση ούτε άφατη άγνοια. Είναι κάτι το ενδιάμεσο¹⁴, απατηλό με πιθανότητα να έχει κάποια ψήγματα αλήθειας. Έτσι και αυτός που αρέσκεται στα θεάματα δεν γνωρίζει κατ’ ουσία το κάλλος αλλά κατ’ επίφαση. Δεν βρίσκεται στη σφαίρα της τεκμηριωμένης γνώσης, αλλά της δοξασίας. Η δοξασία περί ενός θέματος παράγει αμφιλεγόμενο αποτέλεσμα γιατί μπορεί να δείξει ότι κάτι ταυτόχρονα είναι και δεν είναι. Η δοξασία, είναι η μάνα της αντίφασης και δεν μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην τεκμηριωμένη γνώση.

Οι άνθρωποι που κυβερνούν, εφόσον δεν έχουν φιλοσοφική γνώση, είναι δούλοι της άγνοιας και της δοξασίας. Αφού δεν γνωρίζουν το σωστό και το αληθινό δεν μπορούν να καθοδηγήσουν σωστά το λαό τους. Βλέπουν τα επιμέρους, τα προσωπικά τους συμφέροντα. Ούτε μπορούν αλλά ούτε και θέλουν να συλλάβουν τη μεγάλη εικόνα η οποία περιλαμβάνει το συμφέρον της πόλης. Για να κρατηθούν στην εξουσία, αν είναι σε δημοκρατικά καθεστώτα χρησιμοποιούν το καρότο, δηλαδή κολακεύουν τα πάθη του πλήθους. Αν είναι δικτάτορες ή τύραννοι τότε χρησιμοποιούν το μαστίγιο για να εμπεδώσουν προσωποπαγή καθεστώτα. Σε κάθε περίπτωση κυβερνήτες χωρίς φιλοσοφική παιδεία μοιάζουν με τυφλούς οδηγούς¹⁵ ή στην καλύτερη περίπτωση μονόφθαλμους που οδηγούν άλλους τυφλούς ή αλλήθωρους. Συνακόλουθα αμαθείς κυβερνήτες χωρίς φιλοσοφική παιδεία, Θα  οδηγήσουν τους λαούς τους στο βάραθρο της Ιστορίας.

Οι φιλόσοφοι λοιπόν, ως κάτοχοι ασφαλούς και δοκιμασμένης γνώσεως είναι κατά τεκμήριο και οι μόνοι άξιοι κυβερνήτες, αφού γνωρίζουν το αληθινό συμφέρον της πόλεως και τον τρόπο που θα πετύχουν το καλύτερο για το λαό τους. Η δυστυχία των ανθρώπων κατά τον Πλάτωνα έγκειται στο γεγονός ότι οι κάτοχοι της γνώσεως δεν βρίσκονται ποτέ σε θέση εξουσίας. Ο μαθητής του Πλάτωνα αγνοεί ότι η ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι μια σύναξη φιλοσόφων αλλά μια ζούγκλα όπου τα μεγαλύτερα και πλέον αιμοβόρα θηρία φτάνουν στην κορυφή της πυραμίδας της εξουσίας πατώντας σε αναρίθμητα πτώματα…  

Σημειώσεις Ε βιβλίου

1.        μὴ οὖν παρῇς ὅντινα σὺ λέγεις· ὡς ἡμεῖς πάλαι περιμένομεν οἰόμενοί σέ που μνησθήσεσθαι παιδοποιίας τε πέρι, πῶς παιδοποιήσονται, καὶ γενομένους πῶς θρέψουσιν, καὶ ὅλην ταύτην ἣν λέγεις κοινωνίαν γυναικῶν τε καὶ παίδων· μέγα γάρ τι οἰόμεθα φέρειν καὶ ὅλον εἰς πολιτείαν ὀρθῶς ἢ μὴ ὀρθῶς γιγνόμενον 449d

2.        Εἰ ἄρα ταῖς γυναιξὶν ἐπὶ ταὐτὰ χρησόμεθα καὶ τοῖς ἀνδράσι, ταὐτὰ καὶ διδακτέον αὐτάς. 451d

3.        ἐὰν δ᾽ αὐτῷ τούτῳ φαίνηται διαφέρειν, τῷ τὸ μὲν θῆλυ τίκτειν,  τὸ δὲ ἄρρεν ὀχεύειν, οὐδέν τί πω φήσομεν μᾶλλον ἀποδεδεῖχθαι ὡς πρὸς ὃ ἡμεῖς λέγομεν διαφέρει γυνὴ ἀνδρός, ἀλλ᾽ ἔτι οἰησόμεθα δεῖν τὰ αὐτὰ ἐπιτηδεύειν τούς τε φύλακας ἡμῖν καὶ τὰς γυναῖκας αὐτῶν. 454e

4.        Τὰς γυναῖκας ταύτας τῶν ἀνδρῶν τούτων πάντων πάσας  εἶναι κοινάς, ἰδίᾳ δὲ μηδενὶ μηδεμίαν συνοικεῖν· καὶ τοὺς παῖδας αὖ κοινούς, καὶ μήτε γονέα ἔκγονον εἰδέναι τὸν αὑτοῦ μήτε παῖδα γονέα. 457d

5.        Πρὸς τόδε, ἦν δ᾽ ἐγώ· συχνῷ τῷ ψεύδει καὶ τῇ ἀπάτῃ κινδυνεύει ἡμῖν δεήσειν χρῆσθαι τοὺς ἄρχοντας ἐπ᾽ ὠφελίᾳ  τῶν ἀρχομένων. 459d

6.         τὸ δὲ πλῆθος τῶν γάμων ἐπὶ τοῖς ἄρχουσι ποιήσομεν, ἵν᾽ ὡς μάλιστα διασῴζωσι τὸν αὐτὸν ἀριθμὸν τῶν ἀνδρῶν, πρὸς πολέμους τε καὶ νόσους καὶ πάντα τὰ τοιαῦτα ἀποσκοποῦντες, καὶ μήτε μεγάλη ἡμῖν ἡ πόλις κατὰ τὸ δυνατὸν μήτε σμικρὰ γίγνηται. 460a

7.        Γυναικὶ μέν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀρξαμένῃ ἀπὸ εἰκοσιέτιδος μέχρι τετταρακονταέτιδος τίκτειν τῇ πόλει· ἀνδρὶ δέ, ἐπειδὰν τὴν ὀξυτάτην δρόμου ἀκμὴν παρῇ, τὸ ἀπὸ τούτου γεννᾶν τῇ πόλει μέχρι πεντεκαιπεντηκονταέτους. 460e

8.        Πρεσβυτέρῳ μὴν νεωτέρων πάντων ἄρχειν τε καὶ κολάζειν προστετάξεται. 465a

9.        Ἀλλὰ μὴν καὶ μαχεῖταί γε πᾶν ζῷον διαφερόντως παρόντων ὧν ἂν τέκῃ.
Ἔστιν οὕτω. 467b

10.     Πεισόμεθα ἄρα, ἦν δ᾽ ἐγώ, ταῦτά γε Ὁμήρῳ. καὶ γὰρ ἡμεῖς ἔν τε θυσίαις καὶ τοῖς τοιούτοις πᾶσι τοὺς ἀγαθούς, καθ᾽ ὅσον ἂν ἀγαθοὶ φαίνωνται, καὶ ὕμνοις καὶ οἷς νυνδὴ ἐλέγομεν τιμήσομεν, πρὸς δὲ τούτοις «ἕδραις τε καὶ κρέασιν ἰδὲ πλείοις δεπάεσσιν», ἵνα ἅμα τῷ τιμᾶν ἀσκῶμεν τοὺς ἀγαθοὺς ἄνδρας τε καὶ γυναῖκας. 468e

11.   Ἀλλὰ γάρ μοι δοκεῖς, ὦ Σώκρατες, ἐάν τίς σοι τὰ τοιαῦτα ἐπιτρέπῃ λέγειν, οὐδέποτε μνησθήσεσθαι ὃ ἐν τῷ πρόσθεν παρωσάμενος πάντα ταῦτα εἴρηκας, τὸ ὡς δυνατὴ αὕτη ἡ πολιτεία γενέσθαι καὶ τίνα τρόπον ποτὲ δυνατή· 471c

12.     Ἐὰν μή, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἢ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν ἐν  ταῖς πόλεσιν ἢ οἱ βασιλῆς τε νῦν λεγόμενοι καὶ δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε καὶ ἱκανῶς, καὶ τοῦτο εἰς ταὐτὸν συμπέσῃ, δύναμίς τε πολιτικὴ καὶ φιλοσοφία, 473d

13.     Οὐκοῦν καὶ τὸν φιλόσοφον σοφίας φήσομεν ἐπιθυμητὴν εἶναι, οὐ τῆς μέν, τῆς δ᾽ οὔ, ἀλλὰ πάσης;
Ἀληθῆ. 475b

14.     Οὐκοῦν ἐπὶ μὲν τῷ ὄντι γνῶσις ἦν, ἀγνωσία δ᾽ ἐξ ἀνάγκης ἐπὶ μὴ ὄντι, ἐπὶ δὲ τῷ μεταξὺ τούτῳ μεταξύ τι καὶ ζητητέ-ον  ἀγνοίας τε καὶ ἐπιστήμης, εἴ τι τυγχάνει ὂν τοιοῦτον; Πάνυ μὲν οὖν. Ἆρ᾽ οὖν λέγομέν τι δόξαν εἶναι;  Πῶς γὰρ οὔ; 477b

15.     Ἦ οὖν δοκοῦσί τι τυφλῶν διαφέρειν οἱ τῷ ὄντι τοῦ ὄντος ἑκάστου ἐστερημένοι τῆς γνώσεως, καὶ μηδὲν ἐναργὲς ἐν τῇ ψυχῇ ἔχοντες παράδειγμα, μηδὲ δυνάμενοι ὥσπερ γραφῆς εἰς τὸ ἀληθέστατον ἀποβλέποντες 484c

Πλάτωνος Πολιτεία Βιβλίο Τέταρτο

Δ Βιβλίο

Σύνοψη.

Στην ιδανική πόλη δεν επικρατεί ούτε ο πλούτος, ούτε η φτώχια, αλλά η μεσότητα. Η κερδοσκοπία και ο αμύθητος πλούτος φθείρει ηθικά, όσο η ακραία φτώχια εξαθλιώνει υλικά. Η πολιτεία αποτελείται από τρεις τάξεις δηλαδή τους άρχοντες φιλόσοφους, τους επίκουρους φύλακες και τους τεχνίτες δημιουργούς. Στην πόλη δεν υπάρχουν κάστες. Υπάρχει κοινωνική κινητικότητα με αξιοκρατικά όμως κριτήρια ανάλογα με τα προσόντα του καθενός. Οι κοινωνικές εκδηλώσεις πρέπει να αποφεύγουν την εύκολη αλλαγή και τους νεοτερισμούς. Η μουσική, τα παιγνίδια, τα ήθη και τα έθιμα να παραμένουν κατά τα πάτρια. Οι νέοι πρέπει να σέβονται τους γεροντότερους, να είναι κόσμιοι τόσο στη συμπεριφορά όσο και την ενδυμασία. Οι νόμοι πρέπει να είναι λίγοι, απλοί και εύκολα εφαρμόσιμοι. Η πολυνομία οδηγεί σε σύγχυση και αδικία. Οι πολίτες πρέπει να είναι εγκρατείς και σώφρονες. Οι πιο πάνω αρετές είναι η βάση της ελευθερίας τους, εφόσον όσο πιο ολιγαρκής είναι ο άνθρωπος τόσο πιο ελεύθερος είναι.

Η αδικία είναι η σύγκρουση των μερών της ψυχής. Όταν δεν κυβερνάει η λογική αλλά το άκρατο  συναίσθημα και η επιθυμία τότε υπάρχει έκλειψη της δικαιοσύνης. Τα πέντε υπαρκτά πολιτεύματα υπάρχουν σε αντιστοιχία με τα είδη της ψυχής. Τα τρία μέρη της ψυχής και οι αντίστοιχες αρετές είναι: Το Λογιστικό που πρέπει να κοσμείται από την αρετή της σοφίας και της φρονήσεως. Το Θυμοειδές που κοσμείται από την αρετή της ανδρείας. Τέλος το επιθυμητικό που πρέπει να έχει σωφροσύνη.

Τα πέντε πολιτεύματα κατά Πλάτωνα είναι:

1.       Αριστοκρατία. Εξουσία των αρίστων. Προσεγγίζει την ιδανική Πολιτεία αν οι άριστοι έχουν την ανάλογη ποιότητα.

2.       Η Τιμοκρατία. Χαρακτηριστικά: Ατομική ιδιοκτησία και επιδίωξη διάκρισης. Μέρος της ψυχής που κυριαρχεί το επιθυμητικό.

3.       Ολιγαρχία. Κυνήγι του Πλούτου. Τάξεις: Πλούσιοι και φτωχοί. Στόχος: Πλουτισμός έναντι παντός τιμήματος χωρίς αναστολές. Επικράτηση του άλογου επιθυμητικού.

4.       Δημοκρατία. Ελευθερία, ανεκτικότητα, ισότητα ( εξίσωση των ανίσων) στην κατανομή των αξιωμάτων. Υπερβολή, απαξίωση αρετών, αντιστροφή ρόλων.

5.       Τυρρανίδα. Απληστία του τυράννου για πλούτο και εξουσία.

Ανάπτυξη

Διάλογος Σωκράτη Αδείμαντου

Ο Αδείμαντος ανοίγει ξανά τη συζήτηση ρωτώντας το Σωκράτη πώς μπορεί να είναι ευτυχισμένοι οι πολίτες στην ιδανική πολιτεία, όταν ζουν μια σπαρτιατική λιτή στρατιωτική ζωή χωρίς την πολυτέλεια και τις ανέσεις που μπορεί να τους χαρίσει ο πλούτος¹. Ο Σωκράτης πριν απαντήσει προσθέτει ακόμα στο κατηγορητήριο του συνομιλητή του το γεγονός ότι οι τρεφόμενοι στα κοινά συσσίτια πολίτες-οπλίτες δεν έχουν χρήμα για να προσφέρουν στις γυναίκες τους ταξίδια και άλλες ανέσεις.

Η απάντηση του Σωκράτη είναι ότι η ιδανική πόλη προσπαθεί να προσφέρει κατά το δυνατόν ευτυχία και δικαιοσύνη στο σύνολο της πόλης και όχι σε μια κατηγορία πολιτών της. Μια ευνομούμενη πόλη είναι μετρίως ευτυχισμένη ως σύνολο. Μια πόλη με αδικία συντηρεί πολλή δυστυχία και λίγους θύλακες ευτυχίας. Η ευτυχία είναι παίγνιο μηδενικού αθροίσματος και η υπέρμετρη άνεση των λίγων κτίζεται στην καταπίεση των πολλών. Ο Σωκράτης θεμελιώνει περεταίρω το επιχείρημα του με την ακόλουθη εικόνα:

Έστω ζωγραφικός πίνακας που παρουσιάζει αδριάντα. Κάποιος σχολιάζει ότι δεν βάζουμε τις καλύτερες μπογιές στα ωραιότερα σημεία της εικόνας, όπως τα μάτια². Ο Ζωγράφος αντιτείνει ότι αυτό που προσέχει δεν είναι το μέρος αλλά το σύνολο, το οποίο πρέπει να αποδίδει αρμονικά τις αναλογίες του σώματος χωρίς επιμέρους αφύσικους  καλλωπισμούς. Ένας φύλακας που φορεί πολυτελή ρούχα δεν μπορεί να επιτελέσει το ρόλο του, ούτε ένας τεχνίτης μπορεί να αποδώσει στην τέχνη του αν ζει στη χλιδή και την πολυτέλεια. Οι φύλακες της πόλεις και οι άρχοντες δεν πρέπει μόνο να φαίνονται τίμιοι αλλά και να είναι.  Να διδάσκουν έμπρακτα την τιμιότητα με το παράδειγμα τους, την αμεροληψία τους, την έμπρακτη εφαρμογή της ισονομίας μεταξύ των πολιτών, την πρόκριση του δημοσίου συμφέροντος και του καλού της πόλης ως συνόλου και εις βάρος του συμφέροντος, πολλές φορές, του ηγεμόνος.

Ακολούθως ο Σωκράτης θέτει το ερώτημα. Αν ένας αγγειοπλάστης γίνει πλούσιος θα συνεχίσει να είναι επιμελής στη δουλειά του; Ο Αδείμαντος απαντά ότι ο πλούτος θα τον καταντήσει αργόσχολο και τεμπέλη και η ποιότητα της δουλειάς του θα εκμηδενιστεί. Ο ίδιος αγγειοπλάστης, αν είναι πολύ φτωχός δεν θα έχει τα κατάλληλα εργαλεία και υλικά και τα έργα του θα είναι κακής ποιότητας. Άρα τόσο η φτώχεια, όσο και ο πλούτος είναι  αρνητικοί παράγοντες στην ορθή ανάπτυξη των πολιτών ατομικά και κατ’ επέκταση της πόλης ως σύνολο. Αν οι φύλακες δεν ζουν μια μετρημένη ζωή, μακριά από την μαλθακότητα του πλούτου και την άκρατη φτώχια, η πόλη καταστρέφεται³. Οι φύλακες πρέπει να κρατήσουν εκτός της πόλεως τόσο τον πλούτο, που φέρνει την τεμπελιά, όσο και την φτώχια που φέρνει την κακοτεχνία και την ανατροπή του ισχύοντος κοινωνικού καθεστώτος⁴.

Ο Αδείμαντος αντιτείνει ότι σε περίπτωση πολέμου με μια πλούσια πόλη, η ιδανική πόλη που θα στερείται πλούτου θα βρεθεί σε δύσκολη θέση να χρηματοδοτήσει τις πολεμικές δαπάνες. Ο Σωκράτης απαντά ότι οι σκληραγωγημένοι φύλακες της πόλης εύκολα θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν διπλάσιους μαλθακούς πλούσιους πολεμιστές. Επιπλέον η πόλη εύκολα θα μπορούσε να αποκτήσει συμμάχους, αφού το διακύβευμα θα ήταν το χρήμα της πλούσιας εχθρικής πόλης.

Ακολούθως η συζήτηση οδηγείται στην εξακρίβωση του μεγέθους της ιδανικής πόλης. Κύριο κριτήριο για το μέγεθος της πόλης η αυτάρκεια. Επιπλέον η απόλυτη αξιοκρατία και όχι η οικογενειοκρατία και ο νεποτισμός θα πρέπει να είναι το κριτήριο κατανομής των πολιτών στις κοινωνικές τάξεις και στους επαγγελματικούς ρόλους εντός της πόλεως. Κάθε πολίτης πρέπει να έχει ένα και όχι πολλά επαγγέλματα για να εμβαθύνει σε αυτό και να είναι άριστος επαγγελματίας.

Η παιδεία της πόλης πρέπει να είναι συντηρητική και να αποφεύγει τους εύκολους νεωτερισμούς. Μουσική και γυμναστική με αυστηρούς ρυθμούς χωρίς καινοφανείς νεωτερισμούς, δημιουργούν μια πόλη σταθερή σαν βράχο που θα βελτιώνεται από γενιά σε γένια⁵. Ακόμα και τα παιδικά παιγνίδια πρέπει να ελέγχονται. Πρέπει να προάγουν την ομαδικότητα και τη νομιμότητα, γιατί έτσι θα οικοδομήσουν τους μελλοντικούς νομοταγείς και σωστούς πολίτες. Η ορθή παιδεία θα προάγει σταδιακά τις ακόλουθες αρετές:

1.       Οι νέοι να σέβονται τους μεγαλύτερους και να τους ακούν με σιωπή χωρίς να τους διακόπτουν⁶.

2.       Να δίνουν τη θέση τους στους γεροντότερους και να βοηθούν έμπρακτα τους γέροντες γονείς τους

3.       Η εμφάνιση των ορθών νέων να είναι η ακόλουθη. Να κόβουν κοντά τα μαλλιά τους, να ντύνονται ευπρεπώς και να φροντίζουν το σώμα τους.

Όλα τα πιο πάνω θα πρέπει  να τηρούνται με βάση το άγραφο εθιμικό δίκαιο που κτίζεται με βάση την παιδεία και η τήρηση τους θα πρέπει να θεωρείται ως φυσική πρακτική και όχι ως αποτέλεσμα του καταναγκασμού που επιβάλλει ο νόμος. Επιπλέον οι χρηστοί πολίτες δεν θα χρειάζονται την επιβολή του νόμου για να είναι σωστοί στις καθημερινές τους συναλλαγές. Η πολυνομία ομοιάζει με την πολυφαρμακία που δεν φέρνει την υγεία αλλά μάλλον, ως παρενέργεια, περιπλέον νοσήματα στους λαίμαργους. Πράγματι, η ριζική θεραπεία δεν είναι τα πολλά φάρμακα αλλά η εγκράτεια στο φαγητό, το ποτό και τις ερωτικές απολαύσεις⁷.

Οι πόλεις που δεν σφυρηλατούν  τους πολίτες τους με μια σπαρτιατικού τύπου αγωγή, είναι καταδικασμένες σε μια φλύαρη πολυνομία, όπου ο ένας νόμος προσπαθεί να διορθώσει τον προηγούμενο και δεν τα καταφέρνει, αφού οι πολίτες είναι εθισμένοι στην διαφθορά και την κολακεία της εξουσίας, της οποίας επιζητούν με χαμερπή τρόπο την εύνοια.

Στην εύλογη ερώτηση του Αδείμαντου τι απομένει να γίνει σχετικά με την νομοθεσία στην ιδανική πόλη, ο Σωκράτης αναφέρει ότι ο Απόλλωνας, ο οικοδεσπότης των Δελφών, θα δώσει τα κυριότερα νομοθετήματα. Οι κανόνες αυτοί, αιώνιοι και αδιατάρακτοι, αφορούν τα ακόλουθα:

1.       Τον τρόπο ανέγερσης και τον προσανατολισμό των ιερών

2.       Τα ταφικά έθιμα και γενικά τον τρόπο τιμής των νεκρών προγόνων.

3.       Τον τρόπο που πρέπει να τιμούμε τους ήρωες, τους ημίθεους και τους πατρώους θεούς⁸

Διάλογος Σωκράτη - Γλαύκωνα

Η ιδανική πόλη πρέπει να είναι σοφή, γενναία, φρόνιμη και δίκαιη. Ο Σωκράτης αρχίζει με τη σοφία. Αυτή τεκμηριώνεται όταν η πόλη παίρνει σωστές αποφάσεις. Η λήψη των σωστών αποφάσεων δεν τεκμηριώνεται από πρακτικές επιστήμες όπως η ξυλουργική, η μεταλλουργία ή άλλες επιστήμες. Τεκμηριώνεται από την γνώση των αρχόντων, που είναι λίγοι και εκλεκτοί⁹. Οι τέλειοι φύλακες-άρχοντες φιλόσοφοι, εκ φύσεως προικισμένοι με κρίση και διάκριση, είναι ολιγάριθμοί.

Η γενναιότητα προκύπτει από το τμήμα εκείνο της πόλης το οποίο καλούμαι επίκουρους φύλακες. Η ανδρεία σώζει την πόλη από κάθε δεινό. Όπως οι βαφείς με εκλεκτό μαλλί και επίπονη επεξεργασία δημιουργούν υφάσματα με χρώμα πορφύρας που είναι ανεξίτηλα από κάθε ξέπλυμα, έτσι και οι φύλακες, επίκουροι (βοηθοί) των φιλόσοφων αρχόντων είναι σταθεροί στην ανδρεία τους που έχει σφυρηλατηθεί με την κατάλληλη επίπονη εκπαίδευση. Κόντρα σε κάθε ηδονή, φόβο ή αδυναμία οι φύλακες παραμένουν σταθεροί, βράχοι υπερασπιστές και ακρογωνιαίοι λίθοι της πόλεως. Η ανδρεία των φυλάκων υπερασπιστών δεν έχει καμιά σχέση με παράτολμες πράξεις που κάνουν από αποκοτιά ή ενστικτωδώς ζώα και δούλοι. Η ανδρεία των φυλάκων είναι μια λογική πράξη, αφοσιωμένων στην ιδέα της πόλεως ανθρώπων που δρουν με ανιδιοτέλεια για το κοινό καλό.

Ακολούθως Γλαύκωνας και Σωκράτης ασχολούνται με τα υπόλοιπα δύο χαρακτηριστικά της ιδανικής πόλεως, δηλαδή τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη¹º. Ο Γλαύκωνας προκρίνει την εξέταση της σωφροσύνης πρώτα και ο Σωκράτης συμφωνεί. Αναφέρει λοιπόν ο δάσκαλος του Πλάτωνα ότι η σωφροσύνη είναι συμφωνία και αρμονία. Είναι ένα είδος τακτοποίησης και εγκράτειας των ηδονών και των επιθυμιών. Η σωφροσύνη είναι το «ξεπέρασμα του εαυτού». Κάθε άνθρωπος έχει καλά και κακά χαρακτηριστικά. Το ξεπέρασμα του εαυτού δηλώνει την ανάδειξη των καλών και τον έλεγχο των κακών ποιοτήτων του ανθρώπου. Στην ιδανική πόλη συμπεραίνει ο Σωκράτης, ο καθείς πρέπει να παλεύει με τον κακό εαυτό του και να τον περιορίζει. Να αγωνίζεται για να μεγαλώσει, αναπτύξει και επαυξήσει τις θετικές του ποιότητες και να περιορίσει μέχρι εξαφανίσεως τις αρνητικές. Η ιδανική πόλη είναι ανώτερη γιατί ο καθείς ξεπερνά τον εαυτό του και γίνεται κατά το δυνατόν, άριστος.  

Οι κατώτεροι άνθρωποι, γυναίκες, παιδιά και δούλοι δεν είναι ελεύθεροι γιατί είναι δούλοι των επιθυμιών, των ηδονών και των συναισθημάτων τους. Οι  εκλεκτοί κοσμούνται από τη λογική και την ορθοφροσύνη. Στην ιδανική πόλη η σωφροσύνη, σε αντίθεση με την σοφία και τη γενναιότητα, δεν αφορά τμήματα, αλλά το σύνολο του πληθυσμού. Φτωχοί και πλούσιοι, έξυπνοι και  λιγότερο έξυπνοι πρέπει όλοι να είναι εγκρατείς και σώφρονες¹¹.

Ακολουθεί η εξέταση του τέταρτου στοιχείου, δηλαδή της δικαιοσύνης. Δι’ αυτής η πόλη θα μετέχει της αρετής. Η οριοθέτηση της είναι δύσκολη. Είναι δυσθήρατη και πρέπει να εξετασθεί με πάσα λεπτομέρεια και επιμέλεια. Κάθε άνθρωπος κατ’ αρχή εξασκεί ένα επάγγελμα στην πόλη ανάλογα με την κλίση του. Δικαιοσύνη είναι να κάνει κανείς ορθά το επάγγελμα που ασκεί στην πόλη. Αυτή είναι η ουσία του δικαίου. Αυτή η αρχή ήταν μπροστά στα μάτια μας και δεν την βλέπαμε λέει ο Σωκράτης. Γιατί, αφού ορίσαμε τα άλλα τρία χαρακτηριστικά, τη σοφία, τη σωφροσύνη και την ανδρεία, αυτό που απομένει είναι η ορθή τήρηση των ρόλων που η πόλη έθεσε στον καθένα. Οι άρχοντες είναι και δικαστές. Η αρμοδιότητα του κριτή είναι να ελέγχει αν ο κάθε πολίτης δρα μέσα στα πλαίσια που η θέση του στην πόλη ορίζει. Αν ο άρχοντας άρχει κατά νόμο, ο φύλακας εξασφαλίζει την ασφάλεια της πόλεως και ο τεχνίτης είναι επαρκής στο ρόλο του, τότε η πόλη λειτουργεί με δικαιοσύνη.   

Ο Σωκράτης δίνει τον ακόλουθο ορισμό της δικαιοσύνης: « Δικαιοσύνη είναι να έχει και να κάνει ο καθένας μόνο ότι είναι δικό του και ότι του αρμόζει¹²». Η φυσική κλίση του καθενός ορίζει  το λειτούργημα που επιτελεί  και η πολυθεσία και η πολυπραγματοσύνη θα οδηγήσει την πόλη στην καταστροφή. Ο φύλακας πρέπει να είναι αποκλειστικά φύλακας και ο τεχνίτης αποκλειστικά τεχνίτης. Αν ανταλλάξουν ρόλους ούτε παραγωγή αγαθών θα υπάρχει, ούτε ασφάλεια. Ακόμα χειρότερα, αν ανταλλάξουν ρόλο οι άρχοντες με τους εργάτες.

Η πόλη θα οδηγηθεί σε βάραθρο. «Καθείς εφ’ ω ετάχθη».

Η πόλη αποτελείται από το λογιστικό, το θυμοειδές (συναισθήματα) και το επιθυμητικό της μέρος όπως και η ανθρώπινη ψυχή. Το λογιστικό μέρος είναι οι άρχοντες που διοικούν με λογική και σωφροσύνη. Το θυμοειδές, όταν είναι σωστά εκπαιδευμένο αντιστοιχεί στους επίκουρους – φύλακες που βοηθούν τους άρχοντες παρέχοντας ασφάλεια στην πόλη. Το επιθυμητικό αντιστοιχεί στην άκριτη επιθυμία και τα πάθη. Πρέπει η λογική συνεπικουρούμενη από το ορθά εκπαιδευμένο θυμοειδές να το θέτουν υπό έλεγχο, για να μην είναι ο άνθρωπος δούλος των ενστίκτων του.

Το λογικό διοικεί, ενώ το θυμοειδές το επικουρεί. Τα δύο αυτά μέρη πρέπει σε μόνιμη συμμαχία, να θέτουν υπό έλεγχο τις ισχυρές ζωώδεις παρορμήσεις του ανθρώπου. Αν την πόλη διοικούν οι λίγοι σοφοί λογικοί άνθρωποι ( φιλόσοφοι ) συνεπικουρούμενοι από τους ανδρείους φύλακες, τότε θέτουν υπό έλεγχο την άλογη μάζα των πολλών ανθρώπων, που αν αφεθεί να διοικήσει θα  οδηγήσει την Πολιτεία στο βάραθρο.

Η πόλη είναι το συλλογικό ανάλογο της ψυχής. Όπως το λογικό μέρος της ψυχής, χωρίς τη βοήθεια μιας σωστής συναισθηματικής αγωγής θα καταβαραθρωθεί, γινόμενο έρμαιο των αλόγων σαρκικών επιθυμιών και άλλων , έτσι και η πόλη αν δεν θέσει επικεφαλής της ως ηγέτες σοφούς άρχοντες, που θα στηρίζονται στην υλική δύναμη λογικών και ανδρείων φυλάκων, θα γίνει έρμαιο του ανερμάτιστου πλήθους.

Η πόλη είναι δίκαιη γιατί οι σοφοί κυβερνούν, οι φύλακες παρέχουν ασφάλεια και οι εργάτες παράγουν αγαθά. Η ουσία της δικαιοσύνης της ιδανικής πολιτείας είναι οι διακριτοί ρόλοι¹³. Ούτε οι σοφοί μπορούν να γίνουν παραγωγοί, ούτε οι παραγωγοί φύλακες, ούτε οι φύλακες παραγωγοί ή σοφοί. Αν τα στεγανά των ρόλων διαταραχθούν, η δικαιοσύνη χάνεται. Η αδικία επικρατεί και η πόλη ως συλλογική οντότητα καταστρέφεται από τον ατομικισμό, με τον ίδιο τρόπο που ένας άνθρωπος εξαθλιώνεται αν η λογική του υποδουλωθεί στα πάθη ή αν δεν έχει καλά συναισθήματα που να στηρίζουν το λογικό μέρος της ψυχής του, για να διοικεί το λογιστικό τον άνθρωπο ως έλλογη οντότητα.

Οι σοφοί σκέφτονται και παίρνουν σωστές αποφάσεις. Οι φύλακες κάνουν τις αποφάσεις από θεωρία πράξη και διασφαλίζουν την υλοποίηση τους από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς, παρέχοντας ασφάλεια. Σε ατομικό επίπεδο το θυμοειδές μέρος της ψυχής στηρίζει και υλοποιεί τις αποφάσεις του λογικού μέρους της. Τόσο το θυμοειδές τμήμα της ψυχής όσο και το επιθυμητικό υποτάσσονται στη λογική. Η μεγάλη ενέργεια που κρύβουν τα ανθρώπινα πάθη, τιθασεύεται,  γινόμενη παραγωγική δύναμη. Ό λογικός άνθρωπος  δαπανά αυτή τη δύναμη για την πραγμάτωση των πραγματιστικών στόχων που θέτει για τη ζωή του.

Ο άνδρας εκείνος που τα τρία μέρη της ψυχής του, με επικεφαλής τη λογική, είναι αλληλοβοηθούμενα είναι σώφρονας. Το άτομο που το επιθυμητικό μέρος της ψυχής του έχει υποτάξει τα άλλα δύο μέρη είναι παράφρονας. Όταν κυβερνά η λογική και επιβάλλεται στο θυμοειδές και το επιθυμητικό μέρος της ψυχής, τότε εκτός της σωφροσύνης, έχουμε δικαιοσύνη¹⁴. Όταν ανατρέφουμε άτομα τα οποία έχουν υποτάξει τις επιθυμίες τους και τα άλογα  ατομιστικά συναισθήματα τους στην λογική του συλλογικού καλού της πόλης, τότε η δικαιοσύνη θα ανθεί στην πόλη, υπό την έννοια ότι τέτοια άτομα θα είναι αμέτοχα σε προδοσίες, φόνους, ιεροσυλίες, μοιχείες,  παραμέληση γονέων και άλλα αδικήματα κατά της κοινωνίας ως σύνολο και των συμπολιτών τους.

Σε συλλογικό επίπεδο η λογική οργάνωση της πόλεως στην κατανομή των ρόλων και των έργων συνιστά τη συλλογική δικαιοσύνη. Εξωτερικά, ο υποδηματοποιός θα ασκεί την υποδηματοποιία με βάση το φυσικό του προτέρημα, το ίδιο και ο ξυλουργός, ο γεωργός, ο φύλακας κοκ. Εσωτερικά ο κάθε άνθρωπος κάνει λογική οργάνωση των τριών μερών της ψυχής. Παρόλη την πρωτοκαθεδρία της λογικής, αφήνεται σε ορισμένα πλαίσια, η αυτόνομη λειτουργία των άλλων μερών. Κάθε μέρος έχει το δικό του ρόλο. Το θυμοειδές οργανώνει τα συναισθήματα και το επιθυμητικό τις φιλοδοξίες που ο καθένας πρέπει να έχει σε λογικά πλαίσια. Τα τρία μέρη συνταιριάζονται αρμονικά σε ένα δόκιμο σύνολο που δημιουργεί δικαιοσύνη, ενώ καταστρατήγηση της αρμονίας αυτής συνιστά τον ορισμό της αδικίας. Τα τρία μέρη της ψυχής αντιστοιχούν στις αντίστοιχες τάξεις της ιδανικής πολιτείας

Λογιστικό ⇾ Φιλόσοφοι, άρχοντες

Θυμοειδές⇾  Φύλακες, επίκουροι των σοφών αρχόντων

Επιθυμητικό  ⇾ Παραγωγικές τάξεις, αρχόμενοι.

Ακολούθως ο Σωκράτης δίνει συνοπτικά τον ακόλουθο ορισμό της αδικίας:

Αδικία είναι η σύγκρουση των τριών μερών της ψυχής¹⁵, όταν τα τρία μέρη δεν περιορίζονται στους διακριτούς τους ρόλους αλλά το ένα προσπαθεί να επιβληθεί στο άλλο ή να κάνει έργα που βρίσκονται στη σφαίρα επιρροής των άλλων μερών. Ειδικότερα αδικία, μπορεί να οριστεί ως η επανάσταση του θυμοειδούς ή του επιθυμητικού μέρους της ψυχής κατά του λογικού μέρους της, που πρέπει να έχει την πρωτοκαθεδρία. Η κατάρρευση της αρμονικής σύζευξης των τριών μερών της ψυχής οδηγεί στην κατάρρευση της υγείας του σώματος και της ψυχής, σύμπτωμα και αυτό της αδικίας.  

Η αρετή είναι συνάμα υγεία, ομορφιά σώματος και ψυχής ενώ η κακία είναι αρρώστια ασχήμια και ασθένεια. Τα καλά έργα οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής που είναι υγεία και δικαιοσύνη. Ο Σωκράτης καλεί τον Γλαύκωνα να εξετάσουν κατά πόσο η δικαιοσύνη είναι ωφέλιμη. Ο τελευταίος θεωρεί ότι είναι αυτονόητη η θετική απάντηση στο ερώτημα, εφόσον η αδικία έχει ταυτιστεί με την κακή υγεία. Ο Σωκράτης συμφωνεί. Προσθέτει όμως ότι ενώ υπάρχει ενιαία η έννοια της δικαιοσύνης υπάρχουν πολλά είδη κακίας με πλέον αξιοσημείωτα τέσσερα. Επιπλέον υπάρχουν πέντε είδη πολιτεύματος¹⁶ κατ’ αντιστοιχία των πέντε ειδών της ψυχής. Υπό αυτή την έννοια η αριστοκρατία και η βασιλεία αποτελούν το ένα εξ αυτών των πέντε πολιτευμάτων. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι είτε ένας είναι στην αρχή, είτε ολίγοι εκλεκτοί πρέπει να θεωρηθεί ενιαίο είδος, αν οι επικεφαλής έχουν ανατραφεί με τους τρόπους που παρουσιάστηκαν πιο πάνω. Για τον Πλάτωνα η αριστοκρατία είναι το πολίτευμα που πλησιάζει την ιδανική πολιτεία, αν οι άριστοι έχουν την κατάλληλη ποιότητα και αρετές.

Σημειώσεις Δ βιβλίου

1.       Βιβλίο 4^ο , 419 α

2.       Βιβλίο 4^ο , 420 d

3.       Βιβλίο 4^ο , 420 a «φύλακες δὲ νόμων τε καὶ πόλεως μὴ ὄντες ἀλλὰ δοκοῦντες ὁρᾷς δὴ ὅτι πᾶσαν ἄρδην πόλιν ἀπολλύασιν, καὶ αὖ τοῦ εὖ οἰκεῖν καὶ εὐδαιμονεῖν μόνοι τὸν καιρὸν ἔχουσιν»

4.       Βιβλίο 4^ο , 422 a « Πλοῦτός τε, ἦν δ᾽ ἐγώ, καὶ πενία· ὡς τοῦ μὲν τρυφὴν καὶ ἀργίαν καὶ νεωτερισμὸν ἐμποιοῦντος, τῆς δὲ ἀνελευθερίαν καὶ κακοεργίαν πρὸς τῷ νεωτερισμῷ»

5.       Βιβλίο 4^ο , 424 b,c.

6.       Βιβλίο 4^ο , 425 b «Τὰ τοιάδε· σιγάς τε τῶν νεωτέρων παρὰ πρεσβυτέροις ἃς πρέπει, καὶ κατακλίσεις καὶ ὑπαναστάσεις καὶ γονέων θεραπείας, καὶ κουράς γε καὶ ἀμπεχόνας καὶ ὑποδέσεις καὶ ὅλον τὸν τοῦ σώματος σχηματισμὸν καὶ τἆλλα ὅσα τοιαῦτα. ἢ οὐκ οἴει;»

7.       Βιβλίο 4^ο , 425 d,e, 426a.

8.       Βιβλίο 4^ο , 427b .

9.       Βιβλίο 4^ο , 428d,e.

10.   Βιβλίο 4^ο , 430d «Δύο μήν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἔτι λοιπὰ ἃ δεῖ κατιδεῖν ἐν τῇ [430d] πόλει, ἥ τε σωφροσύνη καὶ οὗ δὴ ἕνεκα πάντα ζητοῦμεν, δικαιοσύνη.»

11.   Βιβλίο 4^ο , 431e «Ἐν ποτέροις οὖν φήσεις τῶν πολιτῶν τὸ σωφρονεῖν ἐνεῖναι ὅταν οὕτως ἔχωσιν; ἐν τοῖς ἄρχουσιν ἢ ἐν τοῖς ἀρχομένοις; Ἐν ἀμφοτέροις που, ἔφη.

12.   Βιβλίο 4^ο , 433b,

13.   Βιβλίο 4^ο , 434d, “πάλιν δὲ ὧδε λέγωμεν· χρηματιστικοῦ, ἐπικουρικοῦ, φυλακικοῦ γένους οἰκειοπραγία, ἑκάστου τούτων τὸ αὑτοῦ πράττοντος ἐν πόλει, τοὐναντίον ἐκείνου δικαιοσύνη»

14.   Βιβλίο 4^ο , 441e Δεν ανήκει λοιπόν στο λογικό το δικαίωμα να κυβερνά, αφού αυτό έχει τη σοφία και την υποχρέωση να έχει έγνοια για ολόκληρη την ψυχή; και το θυμοειδές πάλι να είναι βοηθός και σύμμαχός του;

15.   Βιβλίο 4^ο , 444b «Ημπορεί λοιπόν η αδικία να είναι άλλο πράγμα παρά μια σύγκρουση ανάμεσα σ᾽ αυτά τα τρία μέρη της ψυχής, όταν δεν περιορίζονται στα έργα τους, αλλά επεμβαίνουν στα ξένα καθήκοντα, ή όταν επαναστατεί το ένα μέρος ενάντια στο σύνολο της ψυχής, για να πάρει αυτό την εξουσία που δεν του ταιριάζει, γιατί είναι πλασμένο από τη φύση να δουλεύει και να υπακούει σε κείνο που είναι ορισμένο να κυβερνά;»

16.   Βιβλίο 4^ο , 445d