Πολιτεία Πλάτωνος Βιβλίο Όγδοο

Σύνοψη

Στο βιβλίο αυτό  γίνεται απόπειρα αντιστοιχίας μεταξύ των ειδών των πολιτευμάτων και  των ανθρώπινων χαρακτήρων. Οι χαρακτήρες και τα πολιτεύματα που αναλογούν σε αυτούς περιγράφονται με λεπτομέρεια. Τα πολιτεύματα, τα οποία διακρίνει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, είναι η αριστοκρατία, η τιμοκρατία, η ολιγαρχία, η δημοκρατία και η τυραννία

1.       Αριστοκρατία: Είναι η εξουσία των αρίστων πολιτών, με κριτήριο την αρετή,  της πόλεως. Πρόκειται για το πλησιέστερο προς το ιδανικό πολίτευμα. Η ιδιοτέλεια που ισοδυναμεί με την επιδίωξη της προσωπικής προβολής και δόξας από τους άρχοντες, οδηγεί στην κατάργηση της κοινοκτημοσύνης, της προτεραιότητας της κοινωνίας έναντι του ατόμου και της φθοράς   του πολιτεύματος. Στο τέλος  εκπίπτει σε τιμοκρατία.

2.       Τιμοκρατία: Το Πολίτευμα αυτό είναι μιλιταριστικό. Οι φορείς του καταξιώνονται στον πόλεμο, τις κατακτήσεις και την απόκτηση τιμής μέσω των κατορθωμάτων που το άτομο επιτυγχάνει.  Τέτοια πολιτεύματα είναι το Λακωνικό (Σπαρτιατικό) και το Κρητικό. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του πολιτεύματος είναι η φιλοδοξία, αφού  επικρατεί το θυμοειδές το οποίο είναι το μεσαίο στοιχείο μεταξύ του λογιστικού και του επιθυμητικού μέρος της ψυχής. Το πολίτευμα αυτό παρακμάζει αφού τη θέση της αρετής παίρνει η πανουργία και το κυνήγι του πλούτου, και γίνεται ολιγαρχικό.

3.       Ολιγαρχία: Στο πολίτευμα αυτό κριτήριο για το διαμοιρασμό των αξιωμάτων είναι ο πλούτος κάθε ανθρώπου. Κυριαρχεί περισσότερο το επιθυμητικό μέρος της ψυχής που έχει να κάνει σε μεγαλύτερο βαθμό, όπως έχει προαναφερθεί, με τις υλιστικές επιθυμίες και το σώμα. Η μετάβαση από την Τιμοκρατία στην Ολιγαρχία γίνεται με αύξηση της συσσώρευσης του πλούτου. Όσο πιο πλούσιος είναι κάποιος, τόσο πιο ψηλά βρίσκεται στην ιεραρχία του κράτους, ενώ οι φτωχοί αποκλείονται από τα αξιώματα. Οι φορείς αυτού του πολιτεύματος είναι φιλόδοξοι, συμφεροντολόγοι, επιθετικοί και φίλαρχοι σε ακραίο βαθμό. Πλούτος και αρετή είναι ποσά αντιστρόφως ανάλογα. Η εξουσία περιβάλλεται από σπιούνους και κόλακες. Οι πρώτοι αποτελούν τα μάτια και τα αυτιά της εξουσίας, οι δεύτεροι αποτελούν τα γλοιώδη υποκείμενα τα οποία δημιουργεί η έλλειψη αρετής της πόλης.

4.       Δημοκρατία: Η ολιγαρχία οδηγεί σταδιακά στην ριζοσπαστικοποίηση των πολλών φτωχών που θέλουν μερίδιο στην νομή του πλούτου και της εξουσίας. Η αδυναμία του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι ότι στηρίζεται στην εξίσωση των άνισων και την μετριοκρατία. Δεν γίνονται ηγέτες οι καλύτεροι, αλλά οι δημαγωγοί που δίνουν επιδόματα στο πλήθος.

Στην δημοκρατία υπάρχουν οι ακόλουθες τάξεις. Οι δημαγωγοί που ασκούν την εξουσία λόγω της υφαρπαγής της λαϊκής ψήφου, οι πλούσιοι, που είναι τα απομεινάρια του ολιγαρχικού καθεστώτος, που διατηρούν τα προνόμια τους συμβιβαζόμενοι με το νέο καθεστώς και οι φτωχοί που επιδιώκουν να μετατραπούν σε μεσαία τάξη, εκμεταλλευόμενοι τις παροχές των δημαγωγών για να ευημερήσουν.

5.       Τυραννία: Η ασυδοσία που χαρακτηρίζει την Δημοκρατία οδηγεί σε διαφθορά, αναρχία  και   φθορά του πολιτεύματος. Η εξίσωση των άνισων οδηγεί σε υπερβολές και αναρχία. Ο πατέρας είναι ίσος με το γιο, ο δάσκαλος με το μαθητή, ο μέτοικος με τον πολίτη και τον ξένο γεγονός που οδηγεί σε μία πλήρη ισοπέδωση, κατάργηση του μέτρου. Η ασύδοτη ελευθερία οδηγεί σε υπερβολή και παρανομία. Έτσι έρχεται ο τύραννος που από το ένα άκρο οδηγεί την πόλη στο άλλο. Από την ασυδοσία φθάνουμε στην πλήρη ανελευθερία, στον αυταρχισμό και την καταπίεση. Ο ηγέτης καταργεί την ελευθερία, υποσχόμενος ασφάλεια και δικαιοσύνη. Ο ηγέτης που καταργεί της Δημοκρατία υποτίθεται ότι είναι ο προστάτης και καθοδηγητής του λαού. Χωρίς όμως το αντίπαλον δέος του δημοκρατικού ελέγχου να τον απειλεί, γίνεται ένας σκληρός και παντοδύναμος τύραννος, του οποίου η εξουσία είναι απολύτως ανεξέλεγκτη.

Συνοπτικός πίνακας πολιτευμάτων στον Πλάτωνα
ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ	Δίκαιη πολιτεία στα πλαίσια της θεωρίας των Ιδεών
ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ	Προσεγγίζει την δίκαιη πολιτεία στον αισθητό κόσμο
ΤΙΜΟΚΡΑΤΙΑ	Φιλοδοξία και μιλιταριστικό πρότυπο
ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ	Πλούτος και καταξίωση μέσω της περιουσίας
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	Ελευθερία + Υπερβολή
ΤΥΡΑΝΝΙΔΑ	Απληστία για πλούτο και εξουσία

 

Ανάπτυξη

Διάλογος Σωκράτη Γλαύκωνα (συνέχεια)

Ο Σωκράτης επαναφέρει τα ακόλουθα συμπεράσματα για την κοινωνική δομή της ιδανικής πόλης όπως συμφωνήθηκαν προηγουμένως:

1.       Οι γυναίκες και τα παιδιά  είναι κοινά στην ιδανική πόλη.

2.       Ομοίως η εκπαίδευση θα είναι κοινή τόσο στον πόλεμο όσο και την ειρήνη για την τάξη των φυλάκων και των αρχόντων.

3.       Ηγέτες της πόλεως θα είναι οι άριστοι στην φιλοσοφία και τον πόλεμο.

4.       Οι άρχοντες θα ζουν σε κατοικίες που  ανήκουν στην πόλη και θα σιτίζονται από την πόλη χωρίς να έχουν ιδιωτική περιουσία.

5.       Οι ηγέτες, έναντι των αγαθών που  τους παρέχει η πόλη, θα παρέχουν στην κοινωνία χρηστή διοίκηση και ασφάλεια.

Ακολούθως ο Γλαύκωνας επαναφέρει τη συζήτηση στα τέσσερα¹ βασικά είδη των πολιτευμάτων. Σκοπός η λεπτομερής περιγραφή των ελαττωμάτων τους και η εξέταση του θέματος της ευτυχίας ή της δυστυχίας των πολιτών που ζουν κάτω από αυτά. Ο Σωκράτης αρχίζει τη συζήτηση για τα είδη των πολιτευμάτων που είναι:

Είδη πολιτευμάτων

1.       Κρητική ή Λακωνική Πολιτεία. Επαινείται από πολλούς.(Τιμοκρατία)

2.       Ολιγαρχία. Παίρνει τα χειρότερα σχόλια.

3.       Δημοκρατία

4.       Τυραννία

5.       Ανάμεικτα πολιτεύματα. Παίρνουν στοιχεία των ανωτέρω. Παραδείγματα: Δυναστείες, αγοραστές βασιλείες κλπ.

Οι δύο ομιλητές συμφωνούν ότι τα πολιτεύματα υπάρχουν κατ’ αντιστοιχία και κατά μίμηση των ανθρώπινων χαρακτήρων. Ο Σωκράτης, υποστηρίζει ότι υπάρχουν τόσα είδη πολιτευμάτων, όσοι κατ’ αντιστοιχία είναι οι ανθρώπινοι χαρακτήρες.

Ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας που ομοιάζει με το πολίτευμα της αριστοκρατίας είναι δίκαιος και αγαθός. Η αριστοκρατία κατ’  αυτόν είναι το πολίτευμα που πλησιάζει περισσότερο την πλατωνική πολιτεία στον αισθητό κόσμο. Ο φίλαρχος και φιλόδοξος πολίτης φαίνεται να προσομοιάζει στο Λακωνικό πολίτευμα. Ομοίως πρέπει να εξεταστούν οι χαρακτήρες που αντιστοιχούν στο Δημοκρατία, την ολιγαρχία και την τυραννία. Οι  πέντε χαρακτήρες θα κριθούν ανάλογα με τη σχέση που έχουν με τη δικαιοσύνη και την αδικία. Ο πλέον δίκαιος με τον πλέον άδικο θα συγκριθούν σε σχέση με το πόσο ευτυχισμένοι είναι. Αν ο άδικος είναι ο πλέον ευτυχισμένος, όπως επιχειρηματολόγησε ο Θρασύμαχος², θα επιδιώξουμε την αδικία, ενώ αν ο δίκαιος είναι ο πλέον μακάριος, θα επιδιώξουμε τη δικαιοσύνη. Η σειρά εξέτασης πολιτευμάτων και χαρακτήρων που εισηγείται ο Σωκράτης και αποδέχεται ο Γλαύκωνας είναι:

1.       Τιμοκρατία και φιλόδοξος άνδρας

2.       Ολιγαρχία και ολιγαρχικός

3.       Δημοκρατία και Δημοκρατικός πολίτης

4.       Τυραννία και τυραννικός χαρακτήρας

Με ποιο τρόπο η πολιτεία των αρίστων θα εκφυλιζόταν σε Τιμοκρατία; Το αριστοκρατικό πολίτευμα, όπως και κάθε άλλο ανθρώπινο κατασκεύασμα υπόκειται στο νόμο της φθοράς, της ακμής και της παρακμής, της γέννησης και του θανάτου. Οι σοφοί κυβερνήτες, παρά τη γνώση τους υπόκεινται στον αναπόφευκτο κίνδυνο του λάθους. Ο Σωκράτης παραθέτει ένα πολύπλοκο μαθηματικό τύπο³ που ορίζει την καταλληλότερη περίοδο αναπαραγωγής. Αν  άρχοντες και  φύλακες δεν τεκνοποιήσουν όταν πρέπει, τότε υπάρχει εκφυλισμός των επιγόνων και έκπτωση του πολιτεύματος. Αυτό γιατί, αν οι επίγονοι είναι ανάξιοι, θα παραμελήσουν τη φύλαξη της πόλης και την εκπαίδευση της νεότερης γενιάς.

Σύμφωνα με τον Ησίοδο υπάρχουν τέσσερα ανθρώπινα γένη: Το Χρυσό, το αργυρό, το χάλκινο και το σιδερένιο. Όταν οι ανάξιοι επίγονοι δεν φροντίσουν την καθαρότητα των γενών και γίνει επιμειξία του χρυσού με το χάλκινο και του αργυρού με το σιδερένιο θα προκύψει ανωμαλία, εχθρότητα και επανάσταση. Από φυσικού τους το χρυσό και το αργυρό γένος ρέπουν προς την αρετή, ενώ το σιδερένιο και το χάλκινο προς τον ατομικό πλουτισμό, την απόκτηση γης και χρυσού. Η ανάμειξη τους θα οδηγήσει στην ιδιωτικοποίηση της κοινής περιουσίας, την μετατροπή των φυλάκων σε δούλους. Το νέο, νόθο καθεστώς που θα προκύψει:

1.       Θα κρατήσει τους τύπους μόνο της αριστοκρατίας, δηλαδή τις τιμές προς τους άρχοντες.

2.       Δεν θα αναδεικνύει πλέον σοφούς στην εξουσία, αλλά ιδιοτελείς, πονηρούς και εργαζόμενους  για  ιδιωτική συσσώρευση πλούτου παρά για το κοινό καλό.

3.       Οι νέοι κυβερνήτες θα είναι φιλοπόλεμοι με σκοπό το κέρδος.  Θα ζουν έκλυτο βίο. Θα σπαταλούν το  δημόσιο χρήμα για ιδιοτελείς σκοπούς⁴, θα είναι φιλάργυροι και θα προσπαθούν συνεχώς να ξεγελούν τον νόμο.

4.       Οι αποφάσεις των νέων αρχόντων θα στηρίζονται στη βία αντί στην πειθώ.

5.       Οι νέοι άρχοντες θα είναι φιλόδοξοι και φίλαρχοι, εφόσον κυριαρχούνται από το θυμοειδές μέρος της ψυχής τους.

6.       Το εκπαιδευτικό σύστημα θα παραμελεί τη λογική, τη φιλοσοφία και τη μουσική και θα δίνει έμφαση στη γυμναστική και τις πολεμικές τέχνες.

7.       Το πιο πάνω πολίτευμα που προέκυψε από τον εκφυλισμό της αριστοκρατίας είναι η ολιγαρχία.

Διάλογος Σωκράτη Αδείμαντου⁵

Συνομιλητής του Σωκράτη είναι τώρα ο Αδείμαντος. Ο Σωκράτης  ρωτά ποιος τύπος ανθρώπου αντιστοιχεί στο ολιγαρχικό πολίτευμα. Σύμφωνα με τον δάσκαλο του Πλάτωνα, ο ολιγαρχικός είναι αυθάδης, άμουσος, ανίκανος να αναπτύσσει λογικά επιχειρήματα αν και αρέσκεται στον επιδεικτικό λόγο, σκληρός με τους δούλους, αλλά δουλοπρεπής προς την εξουσία. Ο άνθρωπος αυτός δεν αρέσκεται να αναπτύσσει τις αρετές και να παίρνει αποφάσεις με όπλο τη λογική. Του αρέσουν η εξουσία, οι τιμές, τα παιγνίδια, οι ασκήσεις και το κυνήγι. Όσο είναι νέος ο ολιγαρχικός σκορπά τα χρήματα, με την πάροδο όμως της ηλικίας γίνεται φιλάργυρος. Η όποια αρετή έχει είναι επιφανειακή, γιατί έχασε τον αιώνιο φύλακα της που είναι η λογική σκέψη ανάμεικτη με τη μουσική παιδεία.

         Ο Τιμοκρατικός νέος κατ’ εικόνα και ομοίωση του τιμοκρατικού πολιτεύματος αρχίζει να διαμορφώνεται ως εξής: Ο πατέρας του ζει σε μια κακοδιοικούμενη πόλη. Είναι σεμνός, ήρεμος και δεν κυνηγά τις τιμές και τα αξιώματα, μάλλον δε εφαρμόζει το «Λάθε Βιώσας». Η μητέρα του νέου κατηγορεί τον άντρα της ως ανεπρόκοπο και άνανδρο, αφού δεν κυνηγά με πάθος την καλοπέραση και τα εγωιστικά του συμφέροντα. Τις ίδιες επιρροές έχουν πάνω του και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον, που τον παροτρύνει να φέρεται εγωιστικά και εριστικά για να υπερασπίσει τα προσωπικά του συμφέροντα. Στο τέλος το θυμοειδές επικρατεί του λογιστικού και έχουμε  άτομο επιθετικό, φιλόδοξο και φίλαρχο⁶. Η κυριαρχία του θυμοειδούς των πολιτών οδηγεί στην τιμοκρατία.

Της τιμοκρατίας έπεται η ολιγαρχία. Είναι το πολίτευμα στο οποίο οι λίγοι πλούσιοι κυβερνούν και οι φτωχοί δεν έχουν κανένα λόγο στη διοίκηση της πόλεως. Η μετάβαση από την τιμοκρατία στην ολιγαρχία γίνεται με τη συσσώρευση πλούτου σε λίγους. Οι πλούσιοι με το χρήμα τους εξαγοράζουν το νομικό σύστημα και διαμορφώνουν τους νόμους στα μέτρα τους. Οι πάμπλουτοι ολιγάρχες θεοποιούν το χρήμα, αφού με αυτό θεωρούν ότι εξαγοράζουν τα πάντα και εξοβελίζουν την αρετή. Οι χρηστοί πολίτες θεωρούνται βλάκες και υποτιμούνται⁷.

Ο κυβερνήτης ενός ολιγαρχικού πολιτεύματος εκτός από φιλόδοξος είναι και φιλάργυρος. Για να διασφαλιστεί ότι μόνο οι πλούσιοι θα κυβερνούν, στο ολιγαρχικό πολίτευμα υπάρχει όριο περιούσιας για να έχει κάποιος  δικαίωμα κατάληψης δημόσιου αξιώματος. Όσο πιο ψηλό το όριο, τόσο ολιγαρχικότερο  το πολίτευμα. Η εγκατάσταση του ολιγαρχικού πολιτεύματος γίνεται με την φοβέρα, την εξαγορά και την βία.

Ο Σωκράτης λέει στον Αδείμαντο ότι τα ελαττώματα του ολιγαρχικού πολιτεύματος είναι:

1.       Το ότι αναλαμβάνουν την εξουσία όχι οι καλύτεροι αλλά οι πλουσιότεροι. [ Παράδειγμα: Αν βάλουμε καπετάνιους στα πλοία με κριτήριο το χρήμα και όχι την ικανότητα αυτά θα βουλιάξουν]

2.       Υπάρχει μόνιμος διχασμός στην πόλη μεταξύ φτωχών και πλουσίων, ο οποίος σε περίπτωση πολέμου οδηγεί σε αδυναμία, αφού οι πλούσιοι φοβούνται να στρατεύσουν τους φτωχούς για να μην πάρουν δύναμη και ανατρέψουν το πολίτευμα.

3.       Οι κάτοικοι είναι ημιμαθείς, εφόσον ασχολούνται με πολλά επιτηδεύματα και επαγγέλματα ταυτόχρονα χωρίς να εμβαθύνουν σε κανένα. Δεν υπάρχει ο σαφής καταμερισμός εργασίας που υπάρχει στην ιδανική πολιτεία.

4.       Λόγω του έντονου ανταγωνισμού υπάρχουν συχνές χρεοκοπίες πολιτών που χάνουν τα πάντα και βρίσκονται περιδεείς, ανεπάγγελτοι και άχρηστοι για την πόλη⁸. Η πόλη τρώει τα παιδιά της αφού για κάθε ένα πλούσιο δημιουργούνται ευάριθμοί φτωχοί.

5.       Οι σπατάλες των πλουσίων δεν ωφελούν την πόλη, αφού αυτοί απλώς καταναλώνουν τα έτοιμα χωρίς να προσφέρουν τίποτε. Οι αργόσχολοι πλούσιοι είναι ζημιά στην πόλη, όπως οι κηφήνες στο μελίσσι.

6.       Η ολιγαρχία γεννάει «κηφήνες». Υπάρχουν δύο ειδών κηφήνες στη πόλη. Αυτοί που έχουν κεντρί⁹ ( κακοποιοί) και αυτοί που δεν έχουν κεντρί ( αργόσχολοί πλούσιοι )

Ο Αδείμαντος δηλώνει και ο Σωκράτης συμφωνεί ότι στην ολιγαρχία η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών είναι πτωχοί. Αυτή η κατάσταση τρέφει την παρανομία αφού υπάρχουν συνεχώς κλοπές και ποινικά αδικήματα. Ένα άλλο αίτιο αυτής της κατάστασης είναι η απαιδευσία των πολιτών, αφού οι ολιγάρχες που διοικούν δεν έχουν κανένα όραμα, πλην του ιδιοτελούς πλουτισμού.

Ακολούθως ο Σωκράτης θέτει τα ρητορικά ερωτήματα:

1.       Πώς ο άνθρωπος από Τιμοκρατικός γίνεται ολιγαρχικός;

2.       Ποια τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του ολιγαρχικού ανδρός;

Ο δάσκαλος του Πλάτωνα απαντά τα ερωτήματα που έθεσε ως εξής:

Στην παιδική ηλικία ο τιμοκρατικός θαυμάζει τον πατέρα του που χαίρει τιμών λόγω των κατορθωμάτων του. Όταν όμως ο πατέρας του χρεοκοπήσει ένεκα συκοφαντιών και πλεκτανών και εξοριστεί από την πόλη, τα ιδανικά του αλλάζουν. Αποβάλλει από τη ψυχή του τη φιλοδοξία και το θυμοειδές και αναλαμβάνει τον έλεγχο το επιθυμητικό μέρος της ψυχής του. Τώρα πια δεν επιθυμεί  τιμή και δόξα αλλά πλούτη και περιουσίες. Άρα έχουμε:

Τιμοκρατικός πολίτης	Κυριαρχία του θυμοειδούς μέρους της ψυχής
Ολιγαρχικός πολίτης	Κυριαρχία του επιθυμητικού μέρους

 

Στην ολιγαρχία λοιπόν τόσο το λογιστικό μέρος της ψυχής όσο και το θυμοειδές υποδουλώνεται στην ακόρεστη δίψα για πλουτισμό. Χρησιμοποιεί τη λογική του μόνο για να βρει τρόπους αύξησης της περιουσίας του και αποδίδει θαυμασμό και τιμή μόνο σε αυτόν που επέδειξε  επιτυχή πορεία αύξησης της περιουσίας του.

Οι ομοιότητες του πολιτεύματος της ολιγαρχίας και του ολιγαρχικού ανθρώπου είναι:

1.       Αμφότεροι αγαπούν το χρήμα και το αναδεικνύουν υπέρτατη αξία.

2.       Ο ολιγαρχικός είναι τσιγκούνης και ιδιοτελής και ξοδεύει μόνο για τον εαυτό του. Το ίδιο και η ολιγαρχία¹⁰ εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ελαχίστων πλουτοκρατών που διοικούν.

3.       Τόσο στην ολιγαρχία, όσο και στον ιδιοτελή πλούσιο δεν υπάρχει χώρος για εξυπηρέτηση των αναγκών του συνανθρώπου και της πόλεως ως συνόλου.

4.       Ο ολιγαρχικός δεν δίνει σημασία στην μόρφωση και ομοίως στα ολιγαρχικά πολιτεύματα δεν υπάρχει ηγεσία με φιλοσοφική παιδεία.

5.       Λόγω της απαιδευσίας τους, σε ατομικό επίπεδο φωλιάζει η έφεση για κάθε λογής κακουργήματα.

Ο ολιγαρχικός κρύβει με μια επίφαση νομιμοφάνειας την τάση του για να αδικοπραγήσει. Όταν συμμορφώνεται με το νόμο δεν το κάνει για λόγους ηθικούς αλλά για το φόβο της τιμωρίας και της συνακόλουθης απώλειας  της περιουσίας του. Ο ολιγαρχικός επιδιώκει νομιμοφανείς τρόπους να αδικεί και εκμεταλλεύεται τα «παραθυράκια» του νόμου για να κάνει αδικίες. Όταν έχουν πρόσβαση σε ξένες περιουσίες,  όπως στην επιτροπεία ανηλίκων ή όταν διαχειρίζεται δημόσιο χρήμα, αποκτά συνήθειες κηφήνα. Όσο τσιγκούνης είναι με τη δαπάνη των δικών του χρημάτων, τόσο σπάταλος γίνεται όταν αποκτά πρόσβαση σε ξένα χρήματα με νόμιμες διαδικασίες. Ο ολιγαρχικός είναι ένας λύκος με προβιά προβάτου. Ο τσιγκούνης και φιλάργυρος είναι το σήμα κατατεθέν της ολιγαρχικής πόλης.

Πώς η ολιγαρχία μεταβάλλεται σε Δημοκρατία; Με ποιο ανθρώπινο χαρακτήρα ταιριάζει;¹¹ Το ολιγαρχικό καθεστώς έχει νόμους που προάγουν την ακράτεια και την ασωτία, με βάση τους οποίους οι πλούσιοι υφαρπάζουν τις περιουσίες των ασώτων νέων και γίνονται διαρκώς πλουσιότεροι. Όπου βασιλεύει ο πλούτος, εκθρονίζεται η σωφροσύνη και η εγκράτεια. Ο αυξανόμενος όγκος όσων έχασαν την περιουσία τους, γίνεται μια κρίσιμη μάζα που προσπαθεί να καταργήσει την ολιγαρχία και να φέρει ξανά τη μάζα των χαμένων στο παιγνίδι της κατανομής του πλούτου και της εξουσίας. Την κατάσταση δυναμιτίζουν οι χρηματιστές και οι τοκογλύφοι, που υφαρπάζουν περιουσίες και με τον παρασιτικό τρόπο ζωής τους αυξάνουν την ανισότητα και την άνιση κατανομή των περιουσιών.

Το ολιγαρχικό καθεστώς δεν βλάπτει μόνο αυτούς που χάνουν περιουσίες, αλλά και τους πλούσιους και τα παιδιά τους που μετατρέπονται σε κηφήνες χοντρούς και αργόσχολους από την τεμπελιά και την πολυφαγία. Σε περίπτωση μάχης φαίνεται η φυσική αδυναμία των πλουσίων, που ασυνήθιστοι από τις κακουχίες, χονδροί και απόλεμοι βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους φτωχούς που βρίσκονται σε καλύτερη φυσική κατάσταση. Οι φτωχοί βλέποντας τη φυσική αδυναμία των πλουσίων και την διαφθορά που χαρακτηρίζει το ολιγαρχικό καθεστώς, καιροφυλακτούν για ανατροπή του καθεστώτος. Η δημοκρατία γεννιέται όταν οι φτωχοί κάνουν επανάσταση, νικήσουν και ακολούθως σκοτώσουν ή εξορίσουν τους αντιπάλους τους¹². Οι ηγέτες των επαναστατών αναλαμβάνουν την εξουσία και μοιράζουν τις περιουσίες των ηττημένων.

Ακολούθως ο Σωκράτης θέτει στον Αδείμαντο την ακόλουθη ερώτηση, την απάντηση της οποίας αναπτύσσει ο ίδιος:

«Ποια είναι τα ήθη μιας Δημοκρατικής Πολιτείας και πώς ζει ο πολίτης σε ένα τέτοιο καθεστώς;»

Ο Σωκράτης οριοθετεί το Δημοκρατικό Καθεστώς ως εξής:

1.       Όλοι οι πολίτες είναι ελεύθεροι να διατυπώνουν τη γνώμη τους με παρρησία.

2.       Ο κάθε πολίτης ρυθμίζει τη ζωή του όπως του αρέσει και έτσι στην Δημοκρατία εμφανίζονται κάθε λογής άνθρωποι.

3.       Ο Σωκράτης χαρακτηρίζει την πολυμορφία και την πολυμέρεια του Δημοκρατικού καθεστώτος με «πολύχρωμο φόρεμα στολισμένο με λουλούδια»

4.        Λόγω της πολυμορφίας το δημοκρατικό καθεστώς χαρακτηρίζεται «κάλλιστη (ομορφότερη) των πολιτειών»¹³ τουλάχιστον ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά.    

5.       Λόγω της ασυδοσίας, σε ένα Δημοκρατικό καθεστώς ο καθένας μπορεί να εμφανίζεται και να παίρνει τα χαρακτηριστικά που του ταιριάζουν. Το τελευταίο κάνει το δημοκρατικό πολίτευμα να ομοιάζει κατά την έκφραση του Σωκράτη με «παντοπωλείο πολιτευμάτων»

6.       Ουσιαστικό γνώρισμα της Δημοκρατίας είναι η ασυδοσία αφού ο καθένας κάνει ή δεν κάνει ότι θέλει ανεξάρτητα από τα προσόντα του ή τις ανάγκες της πόλης.

Ένα δημοκρατικό καθεστώς είναι το καταφύγιο κάθε κακοποιού ή πολιτικού εξόριστου που εκμεταλλευόμενος την ασυδοσία του δημοκρατικού καθεστώτος γυρνά αργόσχολος στην πόλη και παριστάνει τον ήρωα.

Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι φυτώριο δημαγωγών, ανθρώπων που στερούνται αρετής αλλά και γνήσιου ενδιαφέροντος για την πόλη, που αναδεικνύονται σε αξιώματα κολακεύοντας τον όχλο και τάζοντας αναξιοκρατικές εξυπηρετήσεις. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα της Δημοκρατίας είναι η εξίσωση των άνισων¹⁴. Πώς διαμορφώνεται όμως ο ανθρώπινος χαρακτήρας που ταιριάζει στο Δημοκρατικό πολίτευμα; Αδείμαντος και Σωκράτης συμφωνούν να εξετάσουν το ερώτημα. Κατ’ αρχήν συμφωνούν ότι ένας τέτοιος πολίτης θα μπορούσε να έχει πατέρα ολιγαρχικό και παραδόπιστο που καταπίεζε τις μη αναγκαίες επιθυμίες του που δεν είναι κερδοφόρες. Εδώ μπαίνει το θέμα των αναγκαίων και μη αναγκαίων επιθυμιών. Προκύπτει ότι αναγκαίες επιθυμίες είναι:

1.       Το απλό φαγητό και το ψωμί όταν καταναλώνονται με μέτρο.

2.       Η σεξουαλική επιθυμία, όταν γίνεται με μέτρο και αποσκοπεί στη διαιώνιση του πληθυσμού της πόλης και σε μετρημένη ηδονή

Μη αναγκαίες και βλαβερές επιθυμίες είναι:

1.       Τα πολυτελή φαγητά όταν καταναλώνονται χωρίς μέτρο και βλάπτουν την υγεία.

2.       Η άμετρη ηδονή και οι σεξουαλικές διαστροφές που φθείρουν την υγεία και τα ήθη.

Ο τσιγκούνης ολιγαρχικός δεν έχει μεν παιδεία και αρετή όμως αρκείται στα βασικά. Ο κηφήνας Δημοκρατικός που στερείται αγωγής και μέτρου είναι σπάταλος, ηδονοθήρας. Πώς από ένα ολιγαρχικό πατέρα προκύπτει ο δημοκρατικός γιος;  Όταν ο στερημένος γιος του ολιγαρχικού γευτεί το μέλι της εξουσίας συναναστρεφόμενος με «κηφήνες με κεντρί» που λυμαίνονται το δημοκρατικό καθεστώς, τότε μετατρέπεται σε άμετρο ηδονοθήρα. Όταν από την άλλη κυριαρχεί το «ολιγαρχικό» μέρος του εαυτού του περιορίζει τις ανάγκες του αλλά πάλι χωρίς αρετή. Σε κάθε περίπτωση φταίει η έλλειψη αγωγής. Τόσο το Δημοκρατικό όσο και το ολιγαρχικό πολίτευμα είναι οι κακοί καρποί της έλλειψης  παιδείας.  Ο γιος που μεγάλωσε χωρίς γερές βάσης ηθικής, έχει την ακρόπολη της ψυχής των με την πρώτη αλωμένη από κακές έξεις και παράνομες επιθυμίες.

Η ψυχή του νέου μοιάζει με τους ναύτες του Οδυσσέα που έχουν παγιδευτεί στη χώρα των λωτοφάγων¹⁵. Ακόμα και αν τύχουν συμβουλής σπάνια ακούν. Η ψυχή τους είναι βαθιά νυχτωμένη και η λογική τους βιασμένη βλέπει την εγκράτεια ως ανανδρία, την αιδώ ως ηλιθιότητα και το μέτρο το νιώθουν ως τσιγκουνιά. Είναι πλοία ακυβέρνητα στο πέλαγος της αλαζονείας και της έπαρσης. Η εξορία των πιο πάνω αρετών από τη ψυχή του νέου είναι η μάνα της αναρχίας, της ασωτίας, της αδιαντροπιάς και της ακράτειας. Έχουμε σε αντιπαραβολή:

Αρετές που καλλιεργούνται  στην ιδανική πολιτεία	Αντί- Αξίες που προκύπτουν σε Δημοκρατικό καθεστώς
Ελευθερία	Αναρχία
Εγκράτεια	Ακράτεια λόγου και έργων, ηδονοθηρία
Λογοδοσία	Ασυδοσία λόγου και έργων
Ανδρεία	Αδιαντροπιά, θρασύτητα
Κρίση και διάκριση	Έλλειψη λογικής σκέψης

 

Σε κάθε περίπτωση ο άνθρωπος που στερείται αρετής δεν μπορεί να ξεχωρίσει τις αναγκαίες επιθυμίες τις οποίες πρέπει να ικανοποιούμε, από τις βλαβερές ηδονές που πρέπει να τις καταστέλλουμε. Αν κάποιος τον συμβουλέψει αντιδρά και παραμένει έρμαιο των ορέξεων και των ενστίκτων του. Κάποτε μεθά σε συμπόσια, άλλοτε είναι λαίμαργος, άλλοτε κάνει δίαιτα, ή παριστάνει τον παντογνώστη χωρίς να ξέρει τίποτε, κάποτε παριστάνει τον επιχειρηματία ή τον πολέμαρχο, ενώ βασικά είναι ανερμάτιστος, φύλλο ξηρό που πάει όπου τον παρασέρνει ο άνεμος ή ο συρμός της κοινωνίας. Αυτός είναι ο πολίτης μιας δημοκρατικής κοινωνίας, είναι λίγο από όλα και τίποτε.

Ακολουθεί η παρουσίαση του πολιτεύματος της τυραννίδας και του χαρακτήρα πολίτη που αρμόζει σε αυτόν. Η τυρρανίδα κατά το Σωκράτη προκύπτει από τη μεταβολή του Δημοκρατικού Πολιτεύματος. Το υπέρτατο αγαθό της ολιγαρχίας ήταν ο πλούτος. Η υπέρ συγκέντρωση του χρυσού στα χέρια ολίγων έφερε την μεταβολή του πολιτεύματος σε  Δημοκρατία με υπέρτατο αγαθό την  ελευθερία. Η απληστία της ελευθερίας είναι δουλεία στην ασυδοσία που θα φέρει την τυραννία.  Η μεγαλύτερη αδικία και το λάθος της Δημοκρατίας είναι η εξίσωση των ανίσων. Έτσι οι δάσκαλοι εξισώνονται με τους μαθητές, οι οποίοι δεν δίνουν καμιά σημασία σ’ αυτούς που τους διδάσκουν¹⁶. Φτάνουν δε οι δάσκαλοι στο σημείο να καλοπιάνουν τους μαθητές τους και ο σεβασμός των παιδιών χάνεται. Οι γονείς γίνονται αντικείμενο επίθεσης από τα παιδιά τους, με πρόφαση την ελευθερία τους,  οι μέτοικοι και οι ξένοι εξομοιώνονται με τους ντόπιους και γενικά ισχύει η παροιμία «ήρθαν τα άγρια να διώξουν τα ήμερα».                 Ακόμα και οι δούλοι θέλουν να εξισωθούν με τα αφεντικά τους, οι γυναίκες με τους άνδρες και ο καθένας, εκμεταλλευόμενος την ελευθερία του λόγου βγάζει τη γλώσσα του περίπατο χωρίς πρώτα να τη βουτά στη σύνεση και τη φρόνηση.

Τελικά όλη αυτή η αχαλίνωτη ελευθερία μετατρέπεται σε υπερβολική δουλεία στα πάθη και τις κακίες για κάθε πολίτη. Η έλλειψη μέτρου οδηγεί από την μια υπερβολή στην αντίθετη της και έτσι από την ασυδοσία της δημοκρατίας φτάνουμε στην τυραννία. Στη δημοκρατία εμφανίζονται, όπως και προηγουμένως στην ολιγαρχία, δύο είδη «κηφήνων». Αυτοί που έχουν κεντρί και λυμαίνονται τα αξιώματα και αυτοί που δεν έχουν κεντρί και γίνονται ακόλουθοι των πρώτων και ζουν από τις παροχές που μοιράζουν από το δημόσιο ταμείο. Όπως ο μελισσοκόμος εξοντώνει τους κηφήνες, για να διασώσει το μελίσσι, έτσι και ο καλός νομοθέτης πρέπει να τους απομακρύνει από τη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων της πόλεως.

Στη Δημοκρατία γενικά αναπτύσσονται οι ακόλουθες ομάδες ανθρώπων:

1.       Οι θρασείς δημαγωγοί, που ενώ στην ολιγαρχία  θα έμεναν στο περιθώριο, στη δημοκρατία αναρριχώνται στην εξουσία και λυμαίνονται το δημόσιο ταμείο.

2.       Οι πολίτες που έχουν επιχειρηματικό πνεύμα και αποκτούν περιουσίες τις οποίες τους υφαρπάζουν οι κηφήνες της εξουσίας και οι ακόλουθοι τους. Όπως λέει ο Σωκράτης στον Αδείμαντο « Οι πλούσιοι θεωρούνται το βοτάνι των κηφήνων»

3.       Η Τρίτη τάξη σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι ο πολύς λαός που είναι τεχνίτες και εργαζόμενοι χαμηλών εισοδημάτων. Αυτούς ελέγχουν οι δημαγωγοί  με παροχές – ψίχουλα, που προκύπτουν από τη φορολόγηση των πλουσίων. Σε κάθε περίπτωση οι δημαγωγοί κρατούν το μερίδιο του λέοντος και αφήνουν τα ψίχουλα στο λαουτζίκο ως αντιπαροχή για τη ψήφο του.

Οι πλούσιοι της Δεύτερης τάξης συνειδητοποιούν την αδικία που γίνεται εις βάρος τους και γίνονται σιγά σιγά αντιδραστικοί για να σώσουν τις περιουσίες τους από τους κηφήνες. Βγάζουν λόγους στην εκκλησία του Δήμου κατά της φορολογίας που θερίζει τις περιουσίες τους. Οι δημαγωγοί τους κατηγορούν για ολιγαρχικούς με τάσεις ανατροπής του Δημοκρατικού Καθεστώτος. Ο όχλος πιστεύει τους δημαγωγούς και η πίεση κατά των πλουσίων κάνει τους ανθρώπους αυτούς ολιγαρχικούς. Από τη διαμάχη αυτή ξεπηδά  με το πρόσχημα της προστασίας των συμφερόντων του Δήμου, ένας τύραννος που αρπάζει  την εξουσία. Η γένεση του τυράννου, λέει ο Σωκράτης θυμίζει το μύθο του Λυκαίου Διός στην Αρκαδία¹⁷. Η Δοξασία αυτή λέει ότι όταν κάποιος γεύθηκε  ανθρώπινα σπλάχνα, τα οποία είχαν ψηθεί στο βωμό του θεού μαζί με τα άλλα ιερά σφάγια γίνεται λύκος. Στην περίπτωση της Δημοκρατίας ο «προστάτης» του λαού γίνεται ο λύκος που ξεκοκαλίζει τις περιουσίες εύπορων πολιτών οδηγώντας τους στα δικαστήρια ως αντιδραστικά στοιχεία και εν δυνάμει ανατροπείς του καθεστώτος. Έτσι:

1.       Ο  δήθεν προστάτης του δημοκρατικού καθεστώτος γίνεται τελικά τύραννος επιβάλλοντας ένα προσωποπαγές καθεστώς.

2.       Όταν γίνει μισητός τότε προσπαθούν να τον ανατρέψουν με δικαστικά μέσα και συνήθως αποτυγχάνουν, γιατί ο τύραννος φροντίζει να έχει τους δικούς του ανθρώπους σε όλα τα πόστα.

3.       Οι αντίπαλοι του τυραννικού καθεστώτος προσπαθούν να απαλλαγούν από αυτόν με εξόντωση του ισχυρού άνδρα μέσω δολοφονίας.

4.       Ο τύραννος αποκτά  σωματοφυλακή για να αποφύγει τις δολοφονικές απόπειρες.

Γενικά, οι επίδοξοι «προστάτες» αρχίζουν με το προσωπείο του φιλολαϊκού ηγέτη. Τάζουν στο λαό παροχές, αναδασμό γης, εις βάρος των πλουσίων και χάρισμα των χρεών τους. Για να έχει το λαό στο «τζεπάκι» του ο τύραννος υποδαυλίζει εξωτερικούς πολέμους για να παριστάνει τον πολέμαρχο και να δωροδοκεί το λαό από τα λάφυρα των εκστρατειών. Μέσω των εξωτερικών κινδύνων που έντεχνα υποδαυλίζει, ο τύραννος μειώνει τις εσωτερικές πιέσεις  για ανατροπή του, συσπειρώνοντας το λαό γύρω του στις εκστρατείες. Εξάλλου στον πόλεμο βρίσκει αφορμή να ξεφορτωθεί δυνητικούς εσωτερικούς αντιπάλους που έχουν ελευθερία γνώμης και δεν ελέγχονται απόλυτα. Έτσι τους αναθέτει επικίνδυνες ή χαμένες από χέρι αποστολές και τους ξεφορτώνεται.

Σε κάθε περίπτωση,  παρόλα αυτά τα τερτίπια, στο τέλος ο τύραννος κατορθώνει και γίνεται μισητός σε όλο και περισσότερους. Βλέποντας τον κίνδυνο από το εσωτερικό μέτωπο να πλησιάζει, ο δικτάτορας προσπαθεί να εκκαθαρίσει κάθε δυνητικό εχθρό, δηλαδή όσους έχουν περιουσία,  φιλοδοξίες και γενναιότητα. Βάζει ένα πρόγραμμα να εκκαθαρίσει όποιο έχει κάποια αξία για να διατηρήσει το προσωποπαγές καθεστώς του. Περιβάλλεται έτσι ο δικτάτορας από ανάξιους και γλοιώδεις τύπους, αφού όσους έχουν αξία τους εξοντώνει. Καταλαμβάνεται στο τέλος ο τύραννος από καχυποψία προς όλους γιατί στον καθένα, ακόμα και στον πιο πιστό, βλέπει ένα δυνητικό ανατροπέα του καθεστώτος του. Στο τέλος φθάνει στο σημείο αφού δεν εμπιστεύεται τους ντόπιους, να προσλάβει ξένους σωματοφύλακες με δέλεαρ παχουλούς μισθούς ή να ελευθερώσει τους δούλους των ντόπιων και να τους μετατρέψει σε σωματοφύλακες. Όλα αυτά αυξάνουν το μίσος των συμπολιτών του.

Ο Σωκράτης αναφέρει πως ο Ευριπίδης είπε ότι « Οι τύραννοι γίνονται σοφοί, όταν συναναστρέφονται σοφούς»¹⁸. Κάποιοι ποιητές εγκωμιάζουν την τυρρανίδα ως θεϊκό πολίτευμα, όπως και γνωστοί ρήτορες κάνουν ομιλίες υπέρ της τυραννίας. Ωστόσο οι άνθρωποι αυτοί γίνονται προπαγανδιστές του πολιτεύματος, γιατί οι τύραννοι τους εξαγοράζουν με γενναιόδωρες παροχές.

Οι τύραννοι συνήθως έχουν μεγάλη αυλή αποτελούμενη από κόλακες. Αυτούς συντηρεί από το δημόσιο ταμείο το οποίο χρεώνει για γλέντια και συμπόσια. Πολλές φορές μειώνει τους φόρους για να αγοράσει συμπάθειες, καταβαραθρώνοντας το δημόσιο ταμείο. Στο τέλος ο λαός καταλαβαίνει ότι ο δήθεν σωτήρας της πόλης είναι ολετήρας.

Ότι ο τύραννος δεν τους έχει ελευθερώσει από την ασυδοσία του δημοκρατικού καθεστώτος, αλλά τους έχει μετατρέψει σε δούλους. Μοιάζει ο τύραννος με ανεπρόκοπο γιο που λυμαίνεται την πατρική περιουσία σπαταλώντας την σε γλέντια και όργια αντί να πάει να δουλέψει. Και όταν ο λαός δείξει τη δυσαρέσκεια του, ο τύραννος κρατιέται με νύχια, με δόντια και με βία από την εξουσία, όπως ο άσωτος γιος που στρέφεται εναντίον του πατέρα του όταν προσπαθήσει να του βάλει φρένο.

Ο τύραννος χαρακτηρίζεται έτσι ως αχάριστος και πατροκτόνος¹⁹. Η προσπάθεια  του λαού να ξεφύγει από τη δουλεία της ασυδοσίας που είναι η δημοκρατία, όχι μόνο δεν πετυχαίνει αλλά φτάνει σε χειρότερα. Από την πολλή και ανώριμη ελευθερία της δημοκρατίας, στην σκληρή και άτεγκτη δουλεία της τυραννίδας. Στο σημείο αυτό ολοκληρώνεται η περιγραφή στη μετάβαση από το δημοκρατικό στο τυραννικό πολίτευμα.

Σημειώσεις 8^ου βιβλίου

1.        τῶν δὲ λοιπῶν πολιτειῶν ἔφησθα, ὡς μνημονεύω, τέτταρα εἴδη εἶναι,…544a

2.        545a - 545b

3.        Ο αριθμός του Πλάτωνα:  546b,c

4.        Οὐκοῦν καὶ φειδωλοὶ χρημάτων, ἅτε τιμῶντες καὶ οὐ φανερῶς κτώμενοι, φιλαναλωταὶ δὲ ἀλλοτρίων δι᾽ ἐπιθυμίαν, καὶ λάθρᾳ τὰς ἡδονὰς καρπούμενοι, ὥσπερ παῖδες πατέρα τὸν νόμον ἀποδιδράσκοντες,….548b

5.        548d

6.        550b

7.        551a

8.        552a

9.        Οὐκοῦν, ὦ Ἀδείμαντε, τοὺς μὲν πτηνοὺς κηφῆνας πάντας ἀκέντρους ὁ θεὸς πεποίηκεν, τοὺς δὲ πεζοὺς τούτους ἐνίους μὲν αὐτῶν ἀκέντρους, ἐνίους δὲ δεινὰ κέντρα ἔχοντας; 552c

10.     554a

11.     Δημοκρατίαν δή, ὡς ἔοικε, μετὰ τοῦτο σκεπτέον, τίνα τε γίγνεται τρόπον, γενομένη τε ποῖόν τινα ἔχει, ἵν᾽ αὖ τὸν τοῦ τοιούτου ἀνδρὸς τρόπον γνόντες παραστησώμεθ᾽ αὐτὸν εἰς κρίσιν. 555b

12.     Δημοκρατία δὴ οἶμαι γίγνεται ὅταν οἱ πένητες νικήσαντες τοὺς μὲν ἀποκτείνωσι τῶν ἑτέρων, τοὺς δὲ ἐκβάλωσι, τοῖς δὲ λοιποῖς ἐξ ἴσου μεταδῶσι πολιτείας τε καὶ ἀρχῶν, καὶ ὡς τὸ πολὺ ἀπὸ κλήρων αἱ ἀρχαὶ ἐν αὐτῇ γίγνονται. 557a

13.     Κινδυνεύει, ἦν δ᾽ ἐγώ, καλλίστη αὕτη τῶν πολιτειῶν εἶναι· ὥσπερ ἱμάτιον ποικίλον πᾶσιν ἄνθεσι πεποικιλμένον, οὕτω καὶ αὕτη πᾶσιν ἤθεσιν πεποικιλμένη καλλίστη ἂν φαίνοιτο…557c

14.     δημοκρατία, καὶ εἴη, ὡς ἔοικεν, ἡδεῖα πολιτεία καὶ ἄναρχος καὶ ποικίλη, ἰσότητά τινα ὁμοίως ἴσοις τε καὶ ἀνίσοις διανέμουσα. 558c

15.     560c

16.     διδάσκαλός τε ἐν τῷ τοιούτῳ φοιτητὰς φοβεῖται καὶ θωπεύει, φοιτηταί τε διδασκάλων ὀλιγωροῦσιν, οὕτω δὲ καὶ παιδαγωγῶν· 563a

17.     565d

18.     568b

19.     Πατραλοίαν, ἦν δ᾽ ἐγώ, λέγεις τύραννον καὶ χαλεπὸν γηροτρόφον,…569b