Αναξαγόρας και Θρησκεία: Η αιώνια πάλη των πνευματικών ανθρώπων με το οπισθοδρομικό ιερατείο

 Η Αθήνα της εποχής του Περικλή, ήταν  ένας μαγνήτης, που με την πνευματική της ακτινοβολία αλλά και τον υλικό της πλούτο τραβούσε  σημαντικούς ανθρώπους από όλο το κόσμο. Ανάμεσα σ’ αυτούς ένας μετανάστης από τις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας, ο γιος του Ηγησίβουλου, ο Αναξαγόρας. Ο Ίωνας αυτός, ήταν ένας ελεύθερος άνθρωπος που δεν τον ένοιαζε ιδιαίτερα η διαχείριση της καθημερινότητας,  αλλά ήταν ερωτευμένος με τη γνώση, την εύρεση της λύσης του μεγάλου αινίγματος, του μυστηρίου του κόσμου. Από τα πρώιμα χρόνια του,  πριν ακόμα μεταναστεύσει, ασχολήθηκε με την αστρονομία. Τις ξάστερες νύκτες ανέβαινε στο όρος Μίμας απέναντι από τη Χίο και μελετούσε την κίνηση των άστρων και των πλανητών.

Η καθ’ ημάς ανατολή, η ελληνική Ιωνία του 6^ου και 5^ου π. Χ. αιώνα ήταν μια μήτρα πολιτισμού που ανέδειξε μερικούς από τους μέγιστους φιλοσόφους της αρχαιότητας: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος, Αναξαγόρας…Οι Έλληνες όμως της μικρασιατικής ακτής ζούσαν κάτω από τη βαριά σκιά της περσικής αυτοκρατορίας. Ακόμα ένας λόγος που κάποιοι από αυτούς μετανάστευσαν στην ελεύθερη

Ελλάδα και μάλιστα στο πνευματικό και υλικό της κέντρο την Δημοκρατική Αθήνα. Υπήρχε βέβαια και ο άλλος πόλος η Σπάρτη, η οποία όμως ήταν μια κλειστή, ξενοφοβική, στρατιωτική  κοινωνία που ελάχιστη σημασία έδινε στον πολιτισμό….

Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, ο Αναξαγόρας παραχώρησε μέγα μέρος της περιουσίας του ΄στους συγγενείς και αφού ρευστοποίησε ένα άλλο σημαντικό μέρος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Κατά μία άλλη εκδοχή στην Αθήνα τον κάλεσε ο Ξάνθιππος, ο πατέρας του Περικλή για ν’ αναλάβει τη μόρφωση του γιου του. Δάσκαλος και μαθητής συνδέθηκαν όχι μόνο με τον αμοιβαίο αλληλοσεβασμό αλλά και μια αληθινή διαχρονική φιλία, η οποία του έσωσε στο τέλος και τη ζωή.

Πριν προχωρήσουμε να δούμε τις διδασκαλίες του Αναξαγόρα, πρέπει να αναφέρουμε ότι το σύγγραμμα του «Περί Φύσεως» είχε την ίδια μοίρα με ανάλογα συγγράμματα άλλων προσωκρατικών φιλοσόφων, δηλαδή χάθηκαν. Γι’ αυτό χάρη οφείλουμε στο Διογένη Λαέρτιο, ο οποίος στο έργο του «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων και των εκάστη αιρέσει αρεσκόντων εν επιτόμω συναγωγή» ( Συντομογραφικά Βίοι Φιλοσόφων) διέσωσε σημαντικά στοιχεία για τη διδασκαλία και τον βίο πέραν των 80 πνευματικών ανδρών της αρχαιότητας.

Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα αρχή των πάντων είναι ο Νους, ο οποίος είναι άπειρος, αυτοκυβέρνητος, αυτό-σύστατος ομοιογενής και ξεχωριστός από το κάθε τι . Είναι το λεπτότερο και το καθαρότερο από όλα τα πράγματα, είναι παντογνώστης και παντοδύναμος, ελέγχει  όλα τα όντα, έμψυχα και άψυχα. Ξέρει τα πάντα για το καθετί και έχει τη μεγαλύτερη ισχύ· Ο Νους ελέγχει όλα τα έμψυχα, τα μεγαλύτερα και τα μικρότερα. Το σύμπαν βρίσκεται σε περιστροφική κίνηση και είναι διαστελλόμενο αφού «η κίνηση αυτή γινόταν σε μια μικρή περιοχή, αλλά σήμερα γίνεται σε μεγαλύτερη και στο μέλλον θα γίνεται σε ακόμα μεγαλύτερη»( Απ. 12 Diels-Kranz). Η διαστολή του Σύμπαντος είναι και σήμερα διδασκαλία της αστροφυσικής και συνδέεται με τη θεωρία της μεγάλης έκρηξης ( Big Bang ) Όσα υπήρχαν υπάρχουν και θα υπάρχουν όλα τα ξέρει ο Νους  αφού αυτός τα οργάνωσε και τα δημιούργησε. «καὶ ὅσα γε ψυχὴν ἔχει καὶ τὰ μείζω καὶ τὰ ἐλάσσω, πάντων νοῦς κρατεῖ» και «πάντα διεκόσμησε νοῦς,»

Ο Αναξαγόρας δίδασκε ότι δεν είναι ανάγκη να επικαλεσθεί κάποιος τους θεούς για να εξηγήσει τον φυσικό κόσμο. Έλεγε ότι η γη κάνει περιστροφική κίνηση και ότι ο ήλιος είναι μέγα διάπυρο σώμα, μεγαλύτερο της Πελοποννήσου. «Οὗτος ἔλεγε τὸν ἥλιον μύδρον εἶναι διάπυρον καὶ μείζω τῆς Πελοποννήσου».  Εξήγησε τη δημιουργία του σύμπαντος με τη φυγόκεντρη κίνηση που με τις πυκνώσεις και τις αραιώσεις της διαχώρισε τα τέσσερα στοιχεία και με τη δημιουργική πνοή του νου δημιούργησε το σύμπαν που δεν είναι στατικό. Επιχειρηματολογούσε ότι η σελήνη ήταν ένας κόσμος όπως η γη με όρη και κοιλάδες και πιθανόν κατοικημένος. « τὴν δὲ σελήνην οἰκήσεις ἔχειν, ἀλλὰ καὶ λόφους καὶ φάραγγας».Προέβλεψε τη πτώση μετεωριτών και εξήγησε τους διάττοντες αστέρες ως αναφλεγόμενα σώματα από την τριβή τους με τον αέρα κατά την πτώση τους στη γη.

Σύμφωνα με μια εκδοχή ο Κλέωνας, δεινός αντίπαλος του Περικλή, κατηγόρησε τον Αναξαγόρα για ασέβεια με αφορμή την αντιδικία του με τους ιερείς για ένα κριάρι με ένα κέρατο το οποίο αυτοί ερμήνευσαν ως θείο οιωνό, ενώ αυτός έκανε ανατομική εξήγηση του φαινομένου. Ήταν φανερό ότι ο Κλέωνας μέσω της κατηγορίας για ασέβεια και αθεΐα προς το δάσκαλο του Περικλή, ήθελε να κτυπήσει και τον πολιτικό του αντίπαλο. Ο Αναξαγόρας πέρασε από μια πραγματική «Ιερή Εξέταση» Το βιβλίο του «Περί Φύσεως» έγινε φύλλο και φτερό. Η διδασκαλία του ο ήλιος ήταν διάπυρος μύδρος θεωρήθηκε ως βλασφημία προς το θεό του Φωτός Απόλλωνα! Ο Περικλής προσπάθησε να υπερασπιστεί το φίλο του στο δικαστήριο, όμως παρά το αναμφισβήτητο κύρος του μεγάλου πολιτικού δεν κατάφερε να πείσει  το δικαστήριο που προχώρησε σε καταδίκη του νεωτεριστή επιστήμονα, γιατί σύμφωνα με τους στενόμυαλους δικαστές τα γραφτά του έδειχναν ασέβεια και τάση να αμφισβητεί την πατρώα θρησκεία του δωδεκαθέου!

Ο Περικλής χρησιμοποιώντας όλη την ισχύ και τον πλούτο που διέθετε κατάφερε κατά μία εκδοχή να μετριάσει την καταδική του Αναξαγόρα από  θάνατο σε εξορία. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Περικλής κατάφερε να φυγαδεύσει τον δάσκαλο του από τη φυλακή, ενώ αυτός στωικά περίμενε την εκτέλεση της θανατικής του καταδίκης. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια της αναμονής, ο Αναξαγόρας συνέχισε ήρεμα και με αξιοπρέπεια το καθημερινό του πρόγραμμα. Προσπαθούσε ατάραχος να λύσει το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου. ΄Φιλοσοφούσε για τη δυστυχία λέγοντας ότι ο άνθρωπος πρέπει εκ των προτέρων να προετοιμάζεται για την αντιμετώπιση δυσάρεστων ενδεχομένων. Ο Ευριπίδης, θαυμαστής και οπαδός του Αναξαγόρα αναφέρει στην χαμένη τραγωδία του Θησεύς:  «Διδάχθηκα από κάποιο σοφό άνθρωπο ( υπονοείται ο Αναξαγόρας του οποίου το όνομα ήταν απαγορευμένο ) να βάζω στο νόμο μου πιθανές συμφορές έτσι ώστε στην περίπτωση που μια από αυτές με κτυπήσει να την αντιμετωπίσω όσο το δυνατόν καλύτερα». Η μοίρα του Αναξαγόρα μας θυμίζει την περίπτωση του Σωκράτη. Ο μαθητής του Πλάτωνας επίσης προσπάθησε να τον βοηθήσει να δραπετεύσει, πλην όμως αυτός αρνήθηκε για να μην προσβάλει τους Πατρώους και τους ουράνιους νόμους.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Αναξαγόρας τα πέρασε στη Λάμψακο του Ελλησπόντου, μακριά από την Αθήνα στην οποία δίδαξε για τριάντα χρόνια. Όταν οι Λαμψακηνοί του θύμιζαν την καταδίκη του από τους Αθηναίους απαντούσε με συγκατάβαση: « Κἀκείνων κἀμοῦ πάλαι ἡ φύσις κατεψηφίσατο, » δηλαδή « Η φύση όλους μας έχει καταδικάσει στην κοινή μοίρα του θανάτου. Πέθανε το 428 π.Χ. σε ηλικία 72 ετών στο πρώτο χρόνο της 88^ης Ολυμπιάδας. Τάφηκε με τιμές και στο μνήμα του οι Λαμψακηνοί έγραψαν.

« Ἐνθάδε, πλεῖστον ἀληθείας ἐπὶ τέρμα περήσας οὐρανίου κόσμου, κεῖται Ἀναξαγόρας» που σημαίνει ότι εδώ είναι θαμμένος ο Αναξαγόρας που πλησίασε τα μέγιστα τη γνώση περί του Ουράνιου κόσμου.