Ο φυσικός φιλόσοφος Αναξιμένης μέσα από τις αρχαίες πηγές

Ο φυσικός φιλόσοφος Αναξιμένης είναι ο τρίτος¹  των διανοητών της σχολής  της Μιλήτου. Ψήγματα τινά έχουν σωθεί  από το έργο του² στο οποίο κατέγραψε τη φιλοσοφία του περί κόσμου. Τα αποσπάσματα και οι αναφορές αυτές βρίσκονται σε έργα μεταγενεστέρων φιλοσόφων και σχολιαστών. Παρουσιάζουμε πιο κάτω τις πληροφορίες που διασώθηκαν μέσα από τις αρχαίες πηγές.

Ο Διογένης Λαέρτιος³ αναφέρει για τον Αναξιμένη: «Ο Αναξιμένης γιος του Ευρυστράτου ήταν μαθητής του Αναξίμανδρου και ίσως και του Παρμενίδη. Δίδασκε ως πρώτη αρχή το άπειρο και τον αέρα. Πίστευε ότι τα άστρα δεν κινούνται κάτω από τη γη αλλά γύρω από αυτήν. Τις απόψεις του τις παρέθετε με απλή γλώσσα στο σύγγραμμα του. Με βάση πληροφορίες που πήρα από τον Απολλόδωρο ήταν στην ακμή του κατά την άλωση των Σάρδεων ( 547 π.Χ. ) και πέθανε κατά την 63^η Ολυμπιάδα (528-525 π.Χ) σε ηλικία 65 – 70 ετών.

Ο Αριστοτέλης⁴ για τον Αναξίμανδρο: «ο Αναξιμένης, όπως ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος, θεωρούσαν πως αιτία της ακινησίας της Γης ήταν το πλατύ σχήμα της. Είναι δηλαδή η γη σαν πεπλατυσμένος δίσκος που ισορροπεί πάνω στον αέρα που την περιβάλλει». Σε άλλο κείμενο του⁵ ο Σταγειρίτης διασώζει  τη θεωρία του Αναξιμένη με την οποία εξηγεί τη γέννηση των σεισμών: «Ο Αναξιμένης δήλωνε, ότι το εσωτερικό της Γής, γίνεται λάσπη από το νερό, αργότερα ξηραίνεται και συνακόλουθα δημιουργούνται ρήγματα. Όταν οι βραχώδεις όγκοι πέφτουν στις σχηματιζόμενες κοιλότητες, προκαλούνται οι σεισμοί.

Ο Ιππόλυτος, χριστιανός λόγιος και συγγραφέας σχολιάζει⁶ για τον Αναξιμένη τα ακόλουθα: «Ο Αναξιμένης είπε, ότι ο άπειρος αέρας είναι η θεμελιώδης αρχή, από την οποία προέρχονται όσα γεννήθηκαν, όσα γεννιούνται και όσα θα γεννηθούν, οι θεοί και τα θεία, ενώ τα υπόλοιπα προέρχονται από τα παράγωγά του». Σε άλλο σημείο⁷ μεταφέρει τη θεωρία του Αναξιμένη για τη δημιουργία της γης ως εξής: «Η γη είναι επίπεδη και πλατιά σαν δίσκος και ισορροπεί πάνω στον αέρα. Στον πανταχού παρόντα αέρα επιπλέουν ο ήλιος και τα άστρα σαν δίσκοι από φωτιά. Πρώτα δημιουργήθηκε η γη από συμπυκνωμένο  αέρα και από αυτήν ξέφυγαν τα άστρα και ο ήλιος και πυρακτώθηκαν λόγω της γρήγορης κίνησης τους 

Στο έργο Στρωματείς που αποδίδεται ψευδώς στον Πλούταρχο και ο συγγραφέας του είναι  άγνωστος⁸  αποδελτιώνουμε τις ακόλουθες πληροφορίες⁹ για τον τρίτο φιλόσοφο της Μιλήτου. « Πρώτη γεννήθηκε η γη από συμπύκνωση του αέρος, επίπεδη και λίαν πεπλατυσμένη, ισορροπούσα επί του περί αυτής αέρος. Ακολούθως τα άστρα, η σελήνη και ο ήλιος γεννήθηκαν από τη γη. Λόγο της γρήγορης κίνησης τους τα άστρα και ο ήλιος πυρακτώθηκαν.» Στο ίδιο έργο¹⁰ διαβάζουμε πως «: Ο Αναξιμένης έλεγε πως αρχή των πάντων ήταν ο αέρας , ο οποίος ήταν άπειρος ως προς το μέγεθος και ορισμένος ως προς τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά.

Ο Αέτιος παραθέτει τις ακόλουθες πληροφορίες « Ο Αναξιμένης πίστευε ότι τα άστρα είναι διάπυρα, υπάρχουν όμως και γεώδη ουράνια σώματα τα οποία κινούνται σε τροχιές στον  ουρανό και είναι αόρατα¹¹» Αέτιος [. ΙΙ, 14, 3, (D. 344)], « Ακόμα πίστευε ότι τα άστρα έχουν σταθερές θέσεις  στον 7^ο κρυστάλλινο ουρανό, σαν να είναι αγκιστρωμένα στο στερέωμα  πύρινα πέταλα- ζωγραφιές¹² Ακόμα λέει πώς « Τα άστρα περιφέρονται πάνω από την ( επίπεδη) γη και όχι κάτω από αυτήν»¹³ ¹⁴. Ως Χριστιανός κάνει τον παραλληλισμό πως «« Ακριβώς όπως η ψυχή μας [….] ούσα αέρας (πνεύμα, πνοή, αήρ ) μας συγκροτεί και μας συνέχει έτσι και όλον τον κόσμο συνέχει, συγκροτεί και συγκρατεί η πνοή ( πνεύμα) του αέρα¹⁵»

Ο Σιμπλίκιος¹⁶ στο έργο του σχόλια στα Φυσικά του Αριστοτέλη παραθέτει τις ακόλουθες πληροφορίες: «Ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος, ο γιος του Ευρύστρατου, αφού έγινε σύντροφος του Αναξίμανδρου, υποστήριξε κι αυτός ότι μία είναι η υποκείμενη φύση των πραγμάτων, και ότι είναι άπειρη. Δεν την άφησε όμως, όπως εκείνος, ακαθόριστη, αλλά την προσδιόρισε λέγοντας ότι είναι ο αέρας. Ο αέρας διαφοροποιείται, ως προς την πυκνότητα και την αραιότητα σε κάθε οντότητα. Όταν αραιώνει γίνεται φωτιά· όταν πυκνώνει γίνεται άνεμος και μετά σύννεφο· όταν πυκνώνει περισσότερο γίνεται νερό, μετά γη, μετά πέτρες. Όλα τα άλλα πράγματα γίνονται από αυτά.¹⁷

Σύνοψη κοσμοθεωρίας Αναξιμένη

1.       Εξειδικεύει το άπειρο του δασκάλου του Αναξίμανδρου στην αέρια κατάσταση της ύλης

2.       Φύση του αέρα: άπειρος ως προς το μέγεθος πεπερασμένος ως προς τα χαρακτηριστικά.

3.       Αέρια κατάσταση της ύλης + κίνηση + μεταβολή = δημιουργία θεών + υλικού κόσμου.

4.       Αέρας = αρχική πνοή ( πνεύμα ) = δημιουργία έμψυχων όντων (Παράβαλε: καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. Γεν. 2 )

5.       Δημιουργία της ύλης: αέρας + αραίωση = φωτιά, αέρας + πύκνωση = νερό , νερό + πύκνωση = στερεά ύλη.

6.       Δημιουργία της γης:  αέρας στροβιλιζόμενος + πύκνωση = γη

7.       Θέση της γης: Η γη  επίπεδος (πεπλατυσμένος) δίσκος που επιπλέει στον άπειρο αέρα σαν φελλός.

8.       Δημιουργία άστρων και ήλιου: απόσπαση από τη γη + στροβιλισμός = πυράκτωση ( δημιουργία πε

9.       Θέση ουρανίων σωμάτων: κυκλική κίνηση στον ουρανό πάνω από το δίσκο της γης ( Πυρακτωμένα νησιά στον άπειρο ωκεανό του αέρα.)

10.    Θεωρία γένεσης σεισμών: Αποξήρανση εσωτερικού γης   ⤇ δημιουργία ρηγμάτων και κοιλοτήτων  ⤇ εσωτερικές κατολισθήσεις τις οποίες βιώνουν τα όντα στην επιφάνεια ως σεισμούς.

 Σημειώσεις

1.       Σχολή της Μιλήτου, 6^ος π.Χ αιώνας: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης

2.       Αναξιμένους Περί Φύσεως.

3.       Διογένης Λαέρτιος Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων Βιβλίον 2^ο , 3 «Ἀναξιμένης Εὐρυστράτου, Μιλήσιος, ἤκουσεν Ἀναξιμάνδρου. ἔνιοι δὲ καὶ Παρμενίδου φασὶν ἀκοῦσαι αὐτόν. οὗτος ἀρχὴν ἀέρα εἶπε καὶ τὸ ἄπειρον. κινεῖσθαι δὲ τὰ ἄστρα οὐχ ὑπὸ γῆν, ἀλλὰ περὶ γῆν. κέχρηταί τε λέξει Ἰάδι ἁπλῇ καὶ ἀπερίττῳ. Καὶ γεγένηται μέν, καθά φησιν Ἀπολλόδωρος (FGrH 244 F66), περὶ τὴν Σάρδεων ἅλωσιν, ἐτελεύτησε δὲ τῇ ἑξηκοστῇ τρίτῃ Ὀλυμπιάδι.

4.       Ο Αριστοτέλης (Περί Ουρανού Β, 294b, 13-17) «Αναξιμένης δε και Αναξαγόρας και Δημόκριτος το πλάτος αίτιον είναί φασι του μένειν αυτήν. Ου γαρ τέμνειν, αλλ  ἐπιπωμάζειν τον αέρα τον κάτωθεν, όπερ φαίνεται τα πλάτος έχοντα των σωμάτων ποιείν ταύτα γαρ και προς τους ανέμους έχει δυσκινήτως δια την αντέρεισιν»

 

5.       Αριστοτέλης (Μετεωρ. Β 7, 365 b 6). («Αναξιμένης δε φησί βρεχομένην την γήν και ξηραινομένην ρήγνυσθαι και υπό τούτων των απορρηγνυμένων κολωνών εμπιπτόντων σείεσθαι»). 

6.       Ιππόλυτος Προς Έλληνας  Ι,7, 1. «Αναξιμένης Ευρυστράτου Μιλήσιος, αέρα άπειρον έφη την αρχήν είναι, εξ ού τα γινόμενα και τα γεγονότα και τα εσόμενα και θεούς και θεία γίγνεσθαι, τα δε λοιπά εκ τούτου απογόνων»

7.       Ιππόλυτος  «Την δε γην πλατείαν είναι επ  ἀέρος οχουμένην, ομοίως δε και ήλιον και σελήνην και τα άλλα άστρα πάντα πύρινα όντα εποχείσθαι τω αέρι δια πλάτος. Γεγονέναι δε τα άστρα εκ της γης δια το την ικμάδα εκ ταύτης ανίστασθαι» [Ref. I, 7, 4-5 (D. 560 W11)].

8.       Γι’ αυτό αναφέρεται και  ως Ψευδο – Πλούταρχος

9.       Ψευδο- Πλούταρχος «Πιλομένου δε του αέρος πρώτην γεγενήσθαι λέγει την γην πλατείαν μάλα· διο και κατά λόγον αυτήν εποχείσθαι τω αέρι· και τον ήλιον και την σελήνην και τα λοιπά άστρα την αρχήν της γενέσεως έχειν εκ γης. Αποφαίνεται γουν τον ήλιον γην, δια δε την οξείαν κίνησιν και μαλ  ἱκανῶς θερμήν ταύτην καύσιν λαβείν»

10.    «Αναξιμένην δε φασι την των όλων αρχήν τον αέρα ειπείν και τούτον είναι τω μεν μεγέθει άπειρον, ταις δε περί αυτόν ποιότησιν ωρισμένον» {[Plut.] Strom. 3 (D 579)}.

11.    Αέτιος [II, 13, 10, (D. 342)]. «Αναξιμένης πυρίνην μεν την φύσιν των άστρων, περιέχειν δε τινα και γεώδη σώματα συμπεριφερόμενα τούτοις αόρατα»

12.    Αέτιος [. ΙΙ, 14, 3, (D. 344)], «Αναξιμένης ήλων δίκην καταπεπηγέναι τα άστρα τω κρυσταλλοειδεί. Ένιοι [;] δε πέταλα είναι πύρινα ώσπερ ζωγραφήματα»

13.    Αέτιος [ II, 16, 6, (D. 346)]. «Αναξιμένης ουχ υπό γην, αλλά περί αυτήν στρέφεσθαι τους αστέρες» 

14.    Ο Αέτιος στο προηγούμενο απόσπασμα ουσιαστικά υπογραμμίζει την πίστη  του Αναξιμένη στο γεγονός ότι η γη ήταν επίπεδη και όχι σφαιρική.

15.    Αέτιος [(I 3, 4 (D. 278)]. «Οίον η ψυχή, φησίν, η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς, και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει»

16.    Ο Σιμπλίκιος ήταν νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 6^ου μ.Χ. αιώνα

17.    Σιμπλίκιος εις Φυσ. Αρισ. 24, 26, Θεοφρ. Ρhys. Ορίη. fr. 2.D 476). «Αναξιμένης δέ, εταίρος γεγονώς Αναξιμάνδρου, μίαν μεν και αυτός τήν υποκειμένην φύσιν καί άπειρόν φησιν ώσπερ εκείνος, ουκ αόριστον δε ώσπερ εκείνος, αλλά ωρισμένην, αέρα λέγων αυτήν· διαφέρειν δε μανότητι και πυκνότητι κατά τάς ουσίας, και αραιούμενον μεν πύρ γίνεσθαι, πυκνούμενον δε άνεμον, είτα νέφος, έτι δε μάλλον ύδωρ, είτα γήν, είτα λίθους, τα δέ άλλα εκ τούτων, κίνησιν δέ και ούτος αίδιον ποιεί, διʼ ήν και τήν μεταβολήν γίνεσθαι»