Λόγοι του Ηράκλειτου, μέρος Θ

126)Τζέτζης σχολ. Εις εξήγησιν ΙΙ σελ 126

« Τα ψυχρά ζεσταίνονται, το θερμό ψύχεται, το υγρό ξηραίνεται, το ξηρό υγραίνεται »

Υπάρχει κυκλική εναλλαγή των καταστάσεων της ύλης. Η φυσική ροπή της θερμότητας, βέβαια, είναι από το ζεστό στο ψυχρό, όμως και η αντίθετη διαδικασία λαμβάνει χώρα. Για παράδειγμα , η φύση είναι πιο ψυχρή το χειμώνα, θερμαίνεται το καλοκαίρι, ξαναγίνεται ψυχρή το χειμώνα. Υπάρχει εναλλαγή των αντιθέτων, σε αλληλοδιάδοχους όμοιους κύκλους. Τα αντίθετα δεν είναι στατικά, αλλά το ίδιο σώμα σε διαφορετικές χρονικές περιόδους αλλάζει καταστάσεις. Παρόμοια κυκλική εναλλαγή υπάρχει και στις καταστάσεις της ύλης. Τα νερά της επιφάνιας εξατμίζονται και γίνονται σύννεφα, τα σύννεφα υγροποιούνται και γίνονται βροχή και ο κύκλος επαναλαμβάνεται αέναα.

Η πιο πάνω αναφορά θυμίζει τις σύγχρονες θεωρίες για τη θερμότητα και τη κίνηση. Η αύξηση της θερμοκρασίας ενός σώματος σημαίνει την αύξηση της κινητικότητας των μορίων του. Όταν το περιβάλλον είναι πιο ψυχρό από το σώμα που εξετάζουμε, μέρος της ενέργειας του σώματος ρέει προς το περιβάλλον μέχρι που οι θερμοκρασίες εξισωθούν. Αυτό κατά βάση σημαίνει μείωση της κινητικής ενέργειας των μορίων του σώματος και εξίσωση της με το περιβάλλον. Το αντίθετο συμβαίνει όταν το περιβάλλον είναι θερμότερο από το σώμα που εξετάζουμε. Τότε αυξάνεται η κινητική ενέργεια των μορίων του σώματος αφού αυτό παίρνει τώρα κινητική ενέργεια από το περιβάλλον.

Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε ότι ακόμα και πίσω από φυσικά φαινόμενα όπως η υγροποίηση, η εξάτμιση ή πήξη κρύβεται η αιώνια ηρακλείτια αρχή, δηλαδή η κίνηση. Η θερμοκρασία τροποντινά είναι το μέτρο της κινητικής κατάστασης της ύλης σε μοριακό επίπεδο. Ένα σώμα εξωτερικά ακίνητο, στερεό, σταθερό και αμετάβλητο αποτελείται από δισεκατομμύρια σώματίδια που ταλαντώνονται συνεχώς επιβεβαιώνοντας ότι η κίνηση είναι ο αμετάβλητος νόμος του σύμπαντος.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΜΦΙΒΟΛΟΥ ΠΡΟΕΛΕΥΣΕΩΣ:

       Εκτός από τα προαναφερθέντα αποσπάσματα υπάρχουν και άλλα, των οποίων η προέλευση είναι αμφίβολη. Αυτό που αμφισβητείται, κυρίως, είναι η πατρότητα τους και όχι η φιλοσοφία που εκφράζουν, η οποία απηχεί σε γενικές γραμμές τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου. Με άλλα λόγια, είναι πιθανόν , κάποιοι σχολιαστές, να απόδοσαν δικά τους αποσπάσματα στον Ηράκλειτο, ή να παράφρασαν απόψεις του παρουσιάζοντας τις παραφράσεις ως τα αυτούσια λόγια του σκοτεινού φιλοσόφου. Τα αποσπάσματα αυτά θα παρατεθούν, και όπου χρειάζεται θα σχολιαστούν πιο κάτω.

1) Ανατόλιος, Περί δεκάδος, 36:

« Σύμφωνα με τον τρόπο που ρυθμίζεται ο χρόνος, η εβδομάδα ενώνεται με τη σελήνη, αλλά διαιρείται με τις άρκτους  που είναι σημάδια αθάνατης μνήμης »

      Ένας μέσος σεληνιακός μήνας ισούται με 29,5 ημέρες , το οποίο υπερβαίνει κατά 1,5 μέρες το τετραπλάσιο μιας περιόδου 7 ημερών. Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας του αποσπάσματος προσπαθεί να συνδέσει τον αριθμό εφτά με την διάρκεια των φάσεων της σελήνης. Οι τελευταίες είναι τέσσερεις, και η διάρκεια κάθε μιας , περίπου είναι εφτά μέρες. Εφτά είναι και τα μεγαλύτερα αστέρια του αστερισμού της μεγάλης Αρκτου. Ο αριθμός 7, σύμφωνα με την πυθαγόρεια αριθμοσοφία είναι ιερός, γιατί δεν προέρχεται από κανένα των 10 πρώτων αριθμών, δεν είναι δηλαδή ούτε πολλαπλάσιο ούτε διαιρέτης κανενός, σχετίζεται μόνο με τη μονάδα, που θεωρείται ως το σύμβολο της ανεκδήλωτης, μίας , θείας πρώτης ουσίας.

      Ο νοητός κύκλος που προσδιορίζει τα όρια της πολικής ζώνης λέγεται αρκτικός. Προφανώς παίρνει το όνομα του από τις άρκτους τους υπερκείμενους αστερισμούς του βορείου ημισφαιρίου. Στην πολική ζώνη, επικρατεί σκότος για ένα εξάμηνο, φώς δε για το επόμενο. Επίσης οι φάσεις της σελήνης σηματοδοτούν ένα αέναο παιγνίδι φωτός και σκότους πάνω στην σεληνιακή επιφάνια. Από την πλήρη απουσία φωτισμού φτάνουμε στην πανσέληνο, και πάλι στην έλλειψη φωτισμού της σελήνης και πάλι.... Μιά αέναη διαδοχή φωτός και σκότους. Η συνεχής μεταβολή των μορφών να το κεντρικό μήνυμα του χωρίου. Η εναλλαγή και η συμπληρωματικότητα των αντιθέτων. Στην περίπτωση μας του φωτός και του σκοταδιού. Τα προαναφερθέντα αγγίζουν την ουσία της πραγματικότητας, του Λόγου, του υπέρτατου δηλαδή νου που εκφράζει την ανέκφραστη μια ουσία. Γιαυτό και η σύνδεση με τον ιερό αριθμό εφτά.

      Το πάντρεμα στοιχείων της πυθαγόρειας αριθμοσοφίας και της Ηρακλείτικης σκέψης είναι το στοιχείο που προσδιορίζει, ίσως, τη μη αυθεντικότητα του χωρίου. Τα πέραν της αριθμοσοφίας όμως στοιχεία του είναι σαφώς ηρακλειτικά.

            

2) Ανώνυμος, Εις Πλάτωνος Θεαίτητον:

« Κάθε πράγμα αυξάνει με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τι του λείπει.»

       Το απόσπασμα αυτό έχει στοιχεία που σε πείθουν ότι εκφεύγει της κλασσικής ηρακλείτικης άποψης. Η έννοια της έλλειψης, της σταδιακής δε και ιδιόρυθμης αύξησης μέχρι αυτή να εκλείψει, εισάγει σε μια γραμμική θεώρηση των γεγονότων. Ο Ηράκλειτος όμως βλέπει τον κόσμο όχι γραμμικά, αλλά κυκλικά. Γιαυτόν δεν υπάρχει μόνον ανήφορος αλλά και ο κατήφορος. Δεν υπάρχει μόνο αύξηση αλλά και μείωση. Περιπλέον τα αντίθετα, για παράδειγμα η αύξηση και η μείωση, ο κορεσμός και η εκπύρωση, συντρέχουν, συνυπάρχουν και δεν έχουν χρονική απόσταση. Το χωρίο βλέπει την μονόπλευρη αύξηση των πραγμάτων, χωρίς να την αντιδιαστέλλει με τη μείωση που είναι το άλλο της μισό. ( Παράβαλε: ο ανήφορος και ο κατήφορος είναι ο ίδιος δρόμος ). Η έλλειψη, που οδηγείται στην πλήρωση με διαφορετικούς ρυθμούς, προεικονίζει ένα τέλος, όπως έχουμε ήδη πει. Μετά το τέλος όμως; Μήπως η συμπλήρωση φαίρνει απραξία; Αν κάθε πράγμα αυξάνεται όταν έχει έλλειψη, όταν επέλθει κορεσμός δεν εξυπονοείται η απραξία; Σε αυτή την περίπτωση έχουμε αντίφαση με τον ηρακλειτικό νόμο της αέναης αλλάγης. Τα πάντα ρει είπε ο Ηράκλειτος και δεν έθεσε χρονικά, τοπικά ή ποσοτικά ορόσημα στην αλλαγή αυτή. Η αρχή και το τέλος, δεν υφίστανται για τον Ηράκλειτο ως αξεπέραστα όρια, αλλά ως δικά μας ορόσημα, στην προσπάθεια μας να περιγράψουμε την αέναη πορεία......

3) Αριστόκριτος, Θεοσοφία 69:

« Ο ίδιος είπε στους Αιγυπτίους: « Αν είναι θεοί, γιατί τους θρηνείτε; Αν πάλι τους θρηνείτε, μην τους θεωρείτε πια θεούς»

και

4) Αριστόκριτος, Θεοσοφία 74:

« Ο Ηράκλειτος, βλέποντας τους Έλληνες να κάνουν προσφορές στους θεούς είπε: Προσεύχονται στ’ αγάλματα των θεών που δεν τους ακούουν ωσάν να τους άκουγαν, που δεν δίδουν τίποτα σαν να μην τους ζήτησαν ποτέ»

        Στα προαναφερθέντα αποσπάσματα καυτηριάζεται η τάση των περισσοτέρων ανθρώπων να συγχίζουν τον θεό με τα ομοιώματα του, δηλαδή τα αγάλματα και τις εικόνες. Ο Θεός, αν τον εξετάσει κανείς στην ουσία του είναι ο μέγας άνθρωπος. Όπως διαχρονικά μαρτυρεί η αποφατική θεολογία, ουσιαστικά δεν ξέρουμε τίποτε για το τί είναι ο θεός, ούτε εμπίπτει στην άμεση εμπειρία μας για να τον περιγράψουμε.

      Ο απλοϊκός άνθρωπος δεν αισθάνεται άνετα με αυτή την κατάσταση. Όπως ένα παιδί θέλει να ζεί κοντά στους γονείς του, να τους βλέπει, να τους αγγίζει , να αισθάνεται τη φροντίδα τους, έτσι και αυτός θέλει να αισθάνεται τον Θεό ως στοργικό πατέρα, προστάτη και φίλο του σε κάθε δύσκολη περίσταση. Για να το πετύχει αυτό προσδίδει ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά στον θεό. Τον εικονίζει σε εικόνες και αγάλματα. Προσπαθεί δε με διάφορες κολακείες, τάματα και προσφορές να κολακεύσει τον θεό, να μετατοπίσει πιθανή εκδίκηση του αλλού, να πετύχει με την εύνοια της θεότητας τις επιδιώξεις του. Διαχρονικά όλα τα ιερατεία των θρησκειών, εκμεταλεύτηκαν την ανθρωπομορφική αντίληψη των ανθρώπων για τους θεούς. Γιατί, βέβαια, ποτέ κανένα άγαλμα δεν ζήτησε προσφορές, ούτε βέβαια κατανάλωσε κάποια από τα αγαθά που της προσφέρθηκαν. Από την άλλη, για το διαχρονικό ιερατείο οι προσφορές αυτές ήταν ένα απο τα βασικά μέσα επιβίωσης τους.

          Ιδιαίτερα καυστικός ο συντάκτης του 3^ου αποσπάσματος μέμφεται τους Αιγυπτίους που θρηνούν τους θεούς. Είναι φανερό ότι οι θρηνούντες δεν γνωρίζουν το απαθές της θεότητας. Ο Θεός δεν έχει πάθη κατ’ επέκταση δε ούτε πονεί ούτε υποφέρει. Είναι αθάνατος και ως συνέπεια τούτου δεν πεθαίνει κατ’ επέκταση δε εφόσον δεν πεθαίνει ούτε ανασταίνεται. Αυτοί που τον θρηνούν δεν γνωρίζουν , έστω κατ’ ελάχιστον τις ιδιότητες της θεότητας, υποβαθμίζουν δε το θεό στα ανθρώπινα μέτρα. Έτσι αν θα θρηνούν τις θεότητες ας ξέρουν τουλάχιστον ότι αυτοί που θρηνούν μόνο κατ’ όνομα θεοί είναι.

      Η αναφορά στην προσευχή των πιστών στην άψυχη ύλη των αγαλμάτων, που ούτε ακούει τους πιστούς, ούτε συγκινείται από τα αιτήματα τους, όσο δικαιολογημένα και να είναι είναι διαχρονικά επίκαιρη. Αν ο Ηράκλειτος ζούσε 1300 χρόνια αργότερα από την εποχή του, πιθανόν να συνταυτιζόταν με το κίνημα των εικονομάχων. Αν ζούσε σήμερα, σίγουρα θα λοιδορούσε τη στάση των πιστών μπροστά στις εικόνες... Τις γονυκλισίες, τις προσευχές και τα αφιερώματα....Την πίστη του ανθρώπου ότι με παρακάλια μπορεί να μεταστρέψει τη θεία θέληση. Ότι υπάρχουν ομοιόματα τα οποία είναι περισσότερο ή λιγότερο θαυματουργικά από άλλα και άλλες συναφείς αντιλήψεις.

      Το πρώτο από τα δύο αποσπάσματα θεωρήθηκε νόθο γιατί παρουσιάζει τον Ηράκλειτο να μιλά στους Αιγυπτίους, ενώ δεν υπάρχει μαρτυρία για ταξίδι του σκοτεινού φιλόσοφου στην Αίγυπτο. Οι απόψεις όμως που παρουσιάζονται και στα δύο, δεν αφίστανται των θέσεων του φιλοσόφου, όπως αυτές παρουσιάζονται στο απ. 5. Στο απόσπασμα αυτό, του οποίου η γνησιότητα δεν αμφισβητείται, τονίζει τρία πράγματα:

Α) Αυτός που προσπαθεί να εξαγνιστεί με αιματηρές θυσίες, μοιάζει με αυτόν που δοκιμάζει να καθαριστεί από τη λάσπη με λάσπη.

Β) Αυτός που προσεύχεται στα αγάλματα ομοιάζει με αυτόν που μιλά στους τοίχους.

Γ) Ο προσκυνητής των εικόνων και των αγαλμάτων δεν γνωρίζει καθόλου, στην ουσία του, το θεό.

5) Διογένης ο Λαέρτιος VII 6:

«Ο Πυθαγόρας, ο γιος του Μνήσαρχου, αναζήτησε τη γνώση περισσότερο από κάθε άλλον. Επιλέγοντας ανάμεσα στα συγγράματα που συγκέντρωσε, έφτιαξε δική του φιλοσοφία, συρραφή πολλών γνώσεων, τέχνη απατηλή.»

     Μπορούμε να αντιπαραβάλουμε το απόσπασμα αυτό με τα γνήσια αποσπάσματα 40, 57,105. Μιλώντας για τη γνώση, μπορούμε να τη χωρίσουμε σε εξωτερική και εσωτερική. Η εξωτερική αποκτάται μέσω της μελέτης βιβλίων, την παρατήρηση, τη συστηματική προσπάθεια εύρεσης της νομοτέλειας που συνέχει, διοικεί και εξηγεί το φυσικό κόσμο. Αυτή η γνώση για τον Ηράκλειτο είναι μερική. Οι κάτοχοι της δεν αντιλαμβάνονται τη βαθύτερη νομοτελεία που συνέχει τα επιμέρους του κόσμου αυτού. Ποια είναι αυτή; Η βαθύτερη ενότητα των πάντων. Η ουσιαστική ενότητα και συμπληρωματικότητα των αντιθέτων. Η διάλυση του εγώ μέσα στην συμπαντική ψυχή. Η συνειδητοποίηση ότι ο εαυτός, είναι μέρος αξεδιάλυτο της ενότητας που λέγεται κόσμος. Ο μελετητής της επιφάνειας αφήνει το όλο για το μερικό. Η προσπάθεια του δεν φτάνει στην εσωτερική γνώση.

        Στο ανωτέρω χωρίο στόχος είναι ο Πυθαγόρας. Σε άλλα παρόμοια αποσπάσματα, γίνονται παρόμοιες αναφορές στον Όμηρο, τον Ησίοδο και άλλους. Η κατηγορία, εναντίον του Πυθαγόρα για εξωτερική γνώση, είναι υπερβολική και αβάσιμη. Αυτό γιατί ο Σάμιος σοφός δεν συστηματοποίησε το οικοδόμημα της μαθηματικής επιστήμης με τα θεωρήματα και την εξωτερική γνώση που κωδικοποίησε σε αυτά, αλλά μέσω της αριθμοσοφίας του οικοδόμησε ένα αξιόλογο εσωτερικό φιλοσοφικό σύστημα. Πολλές από τις βασικές θέσεις του συστήματος αυτού πλησιάζουν αντίστοιχες του σκοτεινού φιλοσόφου, όπως θα δούμε σε μεταγενέστερο σχετικό υποκεφάλαιο.

     Ακόμα, όπως έχουμε δεί σε γνήσιο απόσπασμα, ο Εφέσιος μύστης δεν αποκλείει, το αντίθετο μάλιστα, την απόκτηση γνώσης μέσω των αισθήσεων. Όσα μπορεί κανείς να τα δεί , να τα ακούσει , να τα μάθει, αυτά εγώ τα προτιμώ, μας λέει χαρακτηριστικά στο απόσπασμα 55. Πέραν όμως της γνώσης που προσφέρουν οι αισθήσεις υπάρχει γιαυτόν η ουσιαστική γνώση που προσφέρει η ενδοσκόπηση. Η έρευνα του εαυτού και μέσω αυτού, του κόσμου. Η επίκριση προς άλλους μεγάλους σοφούς της εποχής εκείνης προέρχεται πιθανότατα γιατί ο Ηράκλειτος πιστεύει πως αυτοί παραμέρισαν τον ουσιαστικό αυτό δρόμο προς τη μάθηση.

6) Γνωμολ. Manac. Lat. I  19.:

« Δεν αρμόζει να προκαλείς το γέλιο μέχρι του σημείου να φαίνεσαι ο ίδιος γελοίος.»

     Προφανώς δεν αποκλείεται το ευτράπελο από τη ζωή μας, ούτε πρέπει να είμαστε μονόπλευροι, μονόχνωτοι , σοβαροφανείς, και αγνοούντες το γέλιο ως τρόπο ζωής. Στον τομέα αυτό όμως, όπως και σε κάθε άλλο πρέπει να ισχύει το «παν μέτρο άριστο » Να είσαι ευχάριστος στους άλλους, να έχεις αίσθηση του χιούμορ ναι. Όχι όμως να καταντήσεις να εκπληπαρείς την προσοχή των άλλων γινόμενος γελωτοποιός. Ανεξάρτητα αν το απόσπασμα ειπώθηκε ή όχι από τον Ηράκλειτο εκφράζει μια σωστή άποψη. 

7) Γνωμολ. Paris., σημ. 209:

«Ο Ηράκλειτος έλεγε ότι η έπαρση ανακόπτει την πρόοδο»

   Ανεξάρτητα αν θεωρεί κανείς το απόσπασμα αυτό γνήσιο ή όχι, είναι φανερό ότι αυτό δεν αφίσταται γνωστών θέσεων του Ηράκλειτου, όπως αυτές διατυπώνονται στο γνήσιο απ. 43. Στο ρητό εκείνο ο Εφέσιος σοφός ανάφερε ότι τα αποτελέσματα της έπαρσης είναι χειρότερα από αυτά της πυρκαγιάς. Η έπαρση, σαν φωτιά καίει τη λογική και τη διάκριση κάθε ανθρώπου, γιαυτό ο καθένας πρέπει να φροντίζει να κατασβήνει το φλογερό αυτό πάθος.

        Από τη στιγμή που κάποιος γίνεται υπερόπτης κάθε πρόοδος του σταματά. Η υπεροψία, σαν παραμορφωτικός φακός που παρεμβάλεται μεταξύ της διάνοιας του επαρμένου και του κόσμου, τον κάνει να μην βλέπει καθαρά τον εαυτό του και τον κόσμο. Από την μια τείνει να υπερβάλει όσο αφορά την αποτίμηση των δικών του δυνάμεων. Απο την άλλη υποτιμά την αντικειμενική αξία των άλλων. Η πιο πάνω στρεβλή αντιμετώπιση της πραγματικότητας τον οδηγεί αναπόφευκτα σε λάθη. Η υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων του οδηγεί στην ανάληψη έργων, στην ολοκλήρωση των οποίων δεν μπορεί, εξ’ αντικειμένου, να φτάσει. Από την άλλη η υποτίμηση πιθανών αντιπάλων, είναι σίγουρη συνταγή ήττας. Όποιος πετάει στα σύννεφα, έχει χάσει δηλαδή επαφή με την πραγματικότητα, μοιραία θα γκρεμοτσακιστεί στο έδαφος...

             Η πραγματική γνώση είναι συνυφασμένη με την ταπεινότητα. Όσο περισσότερο φτάνουμε στην αυτογνωσία, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούμε τη μικρότητα μας απέναντι στο σύμπαν, το άπειρο, το Θεό. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να δούμε τον σκοτεινό φιλόσοφο να πλησιάζει τη σωκρατική ρήση  «εν οίδα, ότι ουδέν οίδα » Η ουσιαστική γνώση, επέρχεται μόνο με τη συνειδητοποίηση της άγνοιας μας. Ο σοφός είναι ο ταπεινός μελετητής, χωρίς τίτλους και διπλώματα, που αγωνίζεται να κατακτήσει την γνώση χωρίς ούτε στιγμή να ξεχνά τις περιορισμένες δυνατότητες του. Είναι ερωτευμένος με τη γνώση, την αναζητά χωρίς να επιδιώκει να ικανοποιήσει καμμιά σκοπιμότητα. Συνειδητοποιώντας την άγνοια του, φτάνει σε μια ολική αντίληψη της γνώσης. Γνώση και άγνοια αποδεικνύονται, μέσω της αρμονίας των αντιθέτων ως ενότητα. Ο σοφός συνειδητοποιώντας με ταπεινότητα την άγνοια του φτάνει στη γνώση. Από την άλλη ο υπερόπτης, υπερεκτιμώντας τις (μερικές)γνώσεις του οδηγείται τελικά στην (ολική) άγνοια.

8) Γνωμολολ. Vatic. 743, σημ. 312:

« Οι τιμές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους»

       Προφανώς αυτό το γνωρίζουν διαχρονικά οι κόλακες, οι οποίοι με διάφορες δωροδοκίες προσπαθούν να κερδίσουν την εύνοια των προϊσταμένων τους και να πετύχουν ευνοϊκή μεταχείριση. Ο άνθρωπος που κατέχει εξουσία αντιμετωπίζει σοβαρό κίνδυνο να υποδουλωθεί σε επιτήδειους, οι οποίοι με προσφορές επιδιώκουν και συχνά πετυχαίνουν τη χειραγώγηση του. Η ρήση ότι η εξουσία διαφθείρει έχει δυστυχώς περιεχόμενο. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ηράκλειτος, απέρριψε τη βασιλική εξουσία της Εφέσου, για να αφοσιωθεί στην αναζήτηση της γνώσης. Αυτό δείχνει δύο πράγματα: Ότι πάνω από την εξουσία ιεραρχούσε τη γνώση και ότι γνώριζε τους κινδύνους που αντιπροσωπεύει η εξουσία για την ηθική υπόσταση του Ηγεμόνα. Ακόμα και αν το απόσπασμα δεν διατυπώθηκε από τον Εφέσιο σοφό, σίγουρα δεν αφίσταται της φιλοσοφίας του.

        Ο ηγέτης πρέπει να είναι απλός. Να επιδιώκει την κριτική, και να έχει τον κοινό νου να διακρίνει τους κόλακες για να τους απομονώσει. Όταν του προσφέρονται τιμές, ακόμα και αν τις αξίζει να τις αποποιείται με μετριοπάθεια. Να δηλώνει ότι τον αρκεί ότι εξυπηρέτησε το συλλογικό καλό και δεν δέχεται, εν ζωή τουλάχιστον οποιαδήποτε αμοιβή για τις κοινωφελείς πράξεις που έκανε. Όταν κάποιος ο οποίος έχει σχέση με την εξουσία ή συναλλάττεται με αυτή  του προσφέρει δώρο, όχι μόνο να μην το δέχεται, αλλά δημόσια να αποποιείται την προσφορά. Κανένας δεν προσφέρει οτιδήποτε αν δεν περιμένει αντάλλαγμα. Κανείς δεν μπορεί να κρίνει αντικειμενικά υπό την επίδραση της δωροδοκίας.

        Η αναφορά στους θεούς, οι οποίοι είναι επίσης επιρρεπείς στην δωροδοκία μέσω της απόδοσης τιμών είναι επίσης αξιοσημείωτη. Είναι γεγονός ότι ο Θεός, δεν ανταποκρίνεται στην ανθρώπινη κολακεία. Αυτό όμως δεν το γνωρίζει η πλειοψηφία των ανθρώπων, που τον αντιλαμβάνονται ανθρωπομορφικά. Πιστεύουν δε ότι με θυσίες, προσφορές και κολακείες μπορούν να εξαγοράζουν τα υπερφυσικά όντα. Την δεισιδαιμονία αυτή του όχλου διαχρονικά καλλιεργούν τα ιερατεία των διαφόρων θρησκειών. Αυτό γιατί οι αξιωματούχοι  αυτοί επωφελούνται των ( υλικών) προσφορών των πιστών και όχι η θεότητα στην οποία αυτές απευθύνονται. Έναντι της υλικής αυτής προσφοράς οι πιστοί υποτίθεται ότι παίρνουν κάποια ανταλλάγματα είτε στην παρούσα, είτε στην μέλλουσα ζωή. Το θρησκευτικό συναίσθημα εμπορικοποιείται, οι δε πονηροί εκμεταλλεύονται στο έπακρο την αφέλεια, την δυστυχία, την μιζέρια των απλών ανθρώπων για να τους πωλήσουν φύκια για μεταξωτές κορδέλες....

9) Γνωμολολ. Vatic. 313:

« Οι φαύλοι είναι αντίπαλοι των ανθρώπων που ξέρουν την αλήθεια.»

      Φαύλος είναι ο κακός, ο διεστραμμένος, ο αχρείος, ο ανήθικος άνθρωπος. Προσπαθεί δε με πλάγιους τρόπους, ψέματα, παραπλανητικές δηλώσεις, μισές αλήθειες να πετύχει τους ιδιοτελείς του σκοπούς. Πετυχαίνει δε τις επιδιώξεις του εκεί που περισσεύει η αμάθεια, η αφέλεια και η παραπληροφόρηση των ανθρώπων. Εκεί που δεν υπάρχει αντιπαράθεση αλήθειας και ψεύδους. Μέσα στο μισοσκόταδο της παραπληροφόρησης. Ο φαύλος αντιπαθεί τον φιλαλήθη άνθρωπο γιατί είναι σε θέση να αποκαλύψει το δικό του ψέμα. Η απάτη τότε μόνο αποκαλύπτεται αν έρθει σε αντιπαράθεση με την αλήθεια. Μέσα από την αντίθεση του χρηστού, του έντιμου πολίτη με τον φαύλο αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά και των δύο. Μόνο μέσα από την αντιπαράθεση των αντιθέτων μπορείς να δεις καθαρά, αυτό δε είναι καθαρή Ηρακλείτικη σκέψη. Τι μπορούμε άραγε να πούμε για τη γνησιότητα του αποσπάσματος; Τίποτε το θετικό. Ανεξάρτητα όμως από την ταυτότητα αυτού που είπε το λόγο αυτό, συνειδητά ή ασυνείδητα είχε επηρεαστεί από τον μεγάλο Εφέσιο.

10) Γνωμολολ. Vatic. 314:

« Η παιδεία είναι δεύτερος ήλιος για τους μορφωμένους »

       Ο ήλιος αναφέρεται σε πολλά χωρία του Ηράκλειτου. Το γεγονός αυτό κάνει το χωρίο που εξετάζουμε τώρα  μια πιθανή ρήση του φιλόσοφου της Εφέσου; Ας κάνουμε μια αναδρομή στις προηγούμενες ρήσεις για να πιθανολογήσουμε μια απάντηση. Στο απόσπασμα 3 { Τό πλάτος του ήλιου είναι ίσο μ’ ένα ανθρώπινο πόδι } δίνεται η υποκειμενική ανθρώπινη αντίληψη για τον κόσμο και τα μεγέθη του. Στο απόσπασμα 6 { Ο ήλιος κάθε μέρα είναι καινούριος } τονίζεται, με αφορμή την ανατολή του ήλιου, η αέναη κίνηση και αλλαγή των πραγμάτων. Στο απόσπασμα 94 { Ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα καθορισμένα μέτρα ειδεμή θα τον βρουν οι Ερινύες, οι βοηθοί της δίκης } δηλώνεται η καθολική εφαρμογή, από θεούς και ανθρώπους, των φυσικών νόμων. Στο απόσπασμα 99 { Αν δεν υπήρχε ο ήλιος, όσο εξαρτάται από τ’άλλα άστρα θα ήταν νύκτα} τονίζεται η σημασία του ήλιου για το φωτισμό της γης. Ο ήλιος είναι ο πατέρας της μέρας στο φυσικό στερέωμα. Στο απόσπασμα 100 ο ήλιος ορίζεται σαν ο επόπτης και φύλακας των περιόδων του έτους. Ο ήλιος είναι λοιπόν κεντρικό σημείο αναφοράς, ένας ορατός φυσικός θεός που οριοθετεί τη ζωή μας στο υλικό στερέωμα. Κατ’ επέκταση θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η μόρφωση, η γνώση είναι ένας ήλιος που φωτίζει το στερέωμα της πνευματικής αυτογνωσίας του καθενός μας; Είναι μια εύλογη μεταφορά. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ο Λόγος, ο συμπαντικός νους, το σχέδιο που κατευθύνει και συνέχει τον κόσμο είναι καθαρό πυρ. Το πυρ όμως δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη θερμότητα αλλά και από το φως. Ο φωτισμός , η μόρφωση νοείται ως η αδιαχώριστη ένωση του εγώ με τον πυρφόρο, φωτοδότη Λόγο. Ο θεός είναι φως και νόηση , κατ’ επέκταση δε η μόρφωση που οδηγεί στην γνώση είναι φωτισμός.  Είναι γνωστή η αναφορά των θεολόγων για το ιλαρό, το άκτιστο φως της θεότητας.Η πορεία προς τη γνώση σηματοδοτεί το τέλος του σκότους της άγνοιας. Υπάρχουν και άλλα φωτεινά σημεία στον πνευματικό ορίζοντα , μικρά άστρα, με ελάσσονα μόνο σημασία. Όπως τα άστρα δίνουν ένα φωτεινό στίγμα, αδυνατούν όμως να νικήσουν τη νύκτα, έτσι υπάρχουν θετικές δραστηριότητες και ποιότητες στον άνθρωπο, που όμως δεν διώχνουν το σκοτάδι της άγνοιας. Αυτό μπορεί να το κάνει μόνο η συστηματική, βιωματική, ισόβια παιδεία. Η απάντηση στο αρχικό ερώτημα είναι  θετική.Προφανώς η μόρφωση, η Παιδεία με την εσωτερική ηρακλείτια  διάσταση είναι ο φωτεινός ήλιος που φωτίζει το μορφωμένο στην πορεία του προς τη μόρφωση.

11) Γνωμολολ. Vatic. 315 :

« Ο συντομότερος δρόμος για ν’ αποκτήσεις  καλή φήμη είναι το να γίνεις καλός»

      Πώς θα μπορούσε η πιο πάνω πρόταση να συνδυαστεί με άλλες ρήσεις του Ηράκλειτου για το καλό και το κακό; Στο απόσπασμα 106 ο Ηράκλειτος ψέγει τον Ησίοδο που θεωρεί άλλες μέρες καλές και άλλες κακές γιατί δείχνει να μην αντιλαμβάνεται ότι όλες οι μέρες είναι οι ίδιες. Στο απόσπασμα 58 τονίζει ότι το καλό και το κακό αποτελούν ενότητα, τις δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Ο πόνος της θεραπείας, ένα οδυνηρό και εκ πρώτης όψεως κακό σύμπτωμα, είναι όμως αναγκαίος για τη θεραπεία και άρα μακροπρόθεσμα καλός. Η απάντηση είναι ότι είναι ασύνδετη. Ο Ηράκλειτος δεν ηθικολογεί, δεν είναι κράκτης του καλού αλλά βλέπει τη σχετικότητα του και την ενότητα του με το κακό. Προφανώς το απόσπασμα έμμεσα μας παροτρύνει να γίνουμε καλοί, αφού συνδυάζει το θετικό χαρακτηριστικό της καλής φήμης με την ιδιότητα του καλού. Δύσκολα θα μπορούσα να  σκεφτώ ότι ο Εφέσιος θα μας παρότρυνε να γίνουμε καλοί για να βελτιώσουμε τη φήμη μας. Τι θα σήμαινε για τον Ηράκλειτο η απόκτηση της ιδιότητας του καλού, αφού το σχετικοποιεί και το βλέπει ολιστικά σε σχέση με το κακό; Εφόσον φαίνεται να κινήται πέραν του δυισμού καλού και κακού, τότε είναι απίθανο να είναι δική του η ρήση αυτή. Προφανώς ο συγγραφέας της αποδίδει στον Ηράκλειτο κάποιες δικές του απόψεις.

12) ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΚΤΗΤΟΥ, BODL . σελ.71

« Οι ψυχές αυτών που σκοτώθηκαν στη  μάχη είναι καθαρότερες απ’τις ψυχές αυτών που πέθαναν από αρρώστια»

       Το απόσπασμα αυτό μπορούμε να το αντιπαραβάλουμε με τα γνήσια  αποσπάσματα 24 και 25. Σύμφωνα με το πρώτο όσοι σκοτώνονται στη μάχη τιμούνται από θεούς και ανθρώπους. Στο 25 αναφέρεται ότι όσοι πεθαίνουν για υψηλότερους σκοπούς παίρνουν μεγαλύτερες αμοιβές. Προφανώς οι νεκροί ήρωες των εθνικών αγώνων θα πρέπει εύλογα να είναι οι δέκτες των αμοιβών. Αυτό που δεν φαίνεται Ηρακλείτιο στο απόσπασμα, είναι η σύγκριση των ψυχών των νεκρών ηρώων, με τις ψυχές των νεκρών που πέθαναν από αρρώστια. Καμμιά διασύνδεση δεν υπάρχει μεταξύ των δύο ομάδων. Ούτε θα μπορούσα να φανταστώ τον μεγάλο Εφέσιο να αποδίδει την αρρώστια σε ένα είδος κατάρας ή θεϊκής ανταπόδοσης. Πως θα μπορούσε να συσχετισθεί η κατάσταση του σώματος με την καθαρότητα της ψυχής; Το απόσπασμα κατ’ εμένα δεν μπορεί να ανήκει στον σκοτεινό φιλόσοφο.

13) Στοβαίος, Εκλογαί  Ι  5, 15.

« Υπάρχουν πράγματα που είναι απόλυτα καθορισμένα από την μοίρα»

      Η άποψη αυτή δεν μπορεί να είναι Ηρακλείτια, γιατί ο φιλόσοφος της Εφέσου δεν είναι μοιρολάτρης αλλά πιστεύει στην ύπαρξη νομοτέλειας, συμπαντικού σχεδίου, μέτρων τα οποία ούτε θεοί ούτε άνθρωποι μπορούν να υπερβούν. Όπως φανερά αναφέρεται στο γνήσιο απόσπασμα 94, ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα καθορισμένα μέτρα, διαφορετικά θα τον επαναφέρουν σε τάξη οι ερινύες, οι βοηθοί της δίκης. Στο απόσπασμα αυτό ο ήλιος φανερώνει τη θεότητα. Αν ο θεός δεν μπορεί να υπερβεί τους νόμους της φύσεως , πόσο μάλλον οι άνθρωποι. Η υπέρτατη ισχύς στο σύμπαν που διαφαντεύει θεούς και ανθρώπους είναι ο Λόγος, το συμπαντικό σχέδιο που καθορίζει την πορεία του γίγνεσθαι. Μια υπέρτατη διάνοια, ένας καθολικός νόμος μπορεί να μορφοποιεί τα όρια και την πορεία της εξέλιξης του σύμπαντος. Ο Ηράκλειτος είναι κοντά στην αιτιοκρατική και όχι τη μοιρολατρική ερμηνεία του σύμπαντος.

       Η αναφορά σε πράγματα που προκαθορίζονται από την μοίρα, εξυπονοεί την ύπαρξη πραγμάτων που δεν υπόκεινται σε αυτήν. Αυτή η άποψη επίσης δεν είναι Ηρακλείτια, εφόσον ο σκοτεινός πιστεύει στην καθολική ισχύ και εφαρμογή του Λόγου. Τα γνήσια αποσπάσματα 1 και 2 είναι αρκούντως αποκαλυπτικά και στο θέμα αυτό. Το πρώτο δηλώνει ότι τα πάντα γίνονται σύμφωνα με το Λόγο, τη συμπαντική νομοτέλεια. Το δεύτερο επαναβεβαιώνει την καθολική εφαρμογή του  Νόμου. Και τα δύο συνηγορούν ότι το αμφίβολο απόσπασμα 13 δεν ανήκει στον Ηράκλειτο.

14) COD. PARIS. 1630.

«Ποιο δρόμο ζωής να χαράξει κανείς; »

      Αξιόλογο ερώτημα. Αν ανήκει στον Ηράκλειτο δύσκολα μπορεί κανείς να υποθέσει. Οποιοσδήποτε άνθρωπος με φιλοσοφική διάθεση θα μπορούσε να το διατυπώσει. Από την απάντηση του, αν την είχαμε, θα μπορούσαμε να εκφέρουμε άποψη για την ταυτότητα του στοχαστή που το διατύπωσε.

15) CATAL.  CODD. ASTROL. GRAE. IV  32  VII 106.

«Η επιρροή των άστρων στον κόσμο φτάνει μόνο εκεί που επιτρέπει ο δημιουργός του »

       Η αναφορά σε δημιουργό των άστρων ( κατ’ επέκταση δε και του κόσμου) δεν είναι Ηρακλείτια. Για υποστήριξη της άποψης αυτής επικαλούμαι το γνήσιο απόσπασμα 30 που αναφέρει ότι τον κόσμο αυτό, που είναι ίδιος για όλα τα όντα δεν τον έπλασε κανείς, ούτε θεός ούτε άνθρωπος. Είναι αιώνια φωτιά που ανάβει και σβήνει παροδικά με μέτρο. Ο κόσμος του Εφέσιου σοφού δεν δημιουργήθηκε εκ του μηδενός όπως τον αντίστοιχο χριστιανικό. Υπήρχε και θα υπάρχει πάντα. Βέβαια σε ταχτά χρονικά διαστήματα καταστρέφεται και πάλι δημιουργείται από τα συντρίμια του. Σε ένα κυκλικά επαναλαμβανόμενο χωροχρόνο, όπως τον αντιλαμβάνεται ο Εφέσιος δεν υπάρχει ούτε αρχή, ούτε δημιουργός αλλά αιώνια κίνηση και αλλαγή των μορφών. Ενώ δε αυτές συνεχώς αλλάζουν η ύλη που τις αποτελεί παραμένει αναλλοίωτη και αιώνια. Οι συνδυασμοί αλλάζουν, η πρώτη ύλη παραμένει αναλλοίωτη.

       Ο συγγραφέας της πιο πάνω ρήσεως είναι επηρεασμένος από τον γραμμικό χριστιανικό χωροχρόνο, που όπως ένα ευθύγραμμο τμήμα έχει αρχή και τέλος. Αρχή είναι η δημιουργία, τέλος η Δευτέρα παρουσία. Όποιος και να είναι σίγουρα έζησε αρκετούς αιώνες μετά τον Ηράκλειτο...