Ηράκλειτος και Χριστιανισμός: Σημεία προσέγγισης

1) Ο Χριστός μίλησε με παραβολές. Αυτό γιατί ο λόγος του έπρεπε να γίνει κατανοητός από τον κόσμο. Παρόλο που ο Λόγος του ήταν κοινός, υπήρχαν δύο επίπεδα κατανόησης. Το ένα για τους πολλούς , τον λαό που άκουε τις παραβολές και μέ αυτές προσέγγιζε την αλήθεια. Σε ένα δεύτερο, υψηλότερο επίπεδο, οι μαθητές άκουγαν τις ίδιες ιστορίες, εμβάθυναν το νόημα τους με την βοήθεια του δασκάλου τους.  Ο πολύς λαός άκουγε τον Ιησού αλλά δεν καταλάβαινε, έβλεπαν  και ήταν σαν να μην έβλεπαν. Τα μυστήρια της βασιλείας του Θεού δίνονται στους μαθητές, ενώ στους υπόλοιπους με παραβολές γιατί δεν είναι όλοι άξιοι να τον κατανοήσουν. Παρόμοια αντίληψη για την κατανόηση του λόγου από το πλήθος εκφράζει και ο Ηράκλειτος. Ο Λόγος είναι κοινός, λέει στο απόσπασμα 2, όλοι τον ακούουν όμως οι πολλοί έχουν δική τους αντίληψη και φρόνηση για το ίδιο πράγμα. Όσοι δεν μπορούν να τον κατανοήσουν, παρόλο που τον ακούν μοιάζουν με κουφούς.(Απ. 34) Ενώ είναι παρόντες στη διδαχή είναι σαν να είναι απόντες. Η διαφορά Ιησού και Ηράκλειτου, είναι ότι ο δεύτερος απολαμβάνει το σκοτεινό, δυσνόητο ύφος του αφήνοντας τον καθένα να κατανοήσει μέχρι εκεί που μπορεί.

2) Ο Ιησούς αφήνει μια σημαντική θέση για τα παιδιά στην διδασκαλία του. Τα παιδιά είναι αθώα και όποιος θέλει να κατακτήσει τον παράδεισο πρέπει να γίνει σαν και αυτά. Το ίδιο και ο Ηράκλειτος. Ο τελευταίος προτιμούσε να παίζει με τα παιδιά παρά να ασχολείται με τις κοινές υποθέσεις της Εφέσου. Ονόμαζε το χρόνο παιδί που παίζει, συμπληρώνοντας ότι είναι η βασιλεία ενός παιδιού.( Απ. 52) Πίστευε ότι η διακυβέρνηση της Εφέσου έπρεπε να αφαιρεθεί από τους ενήλικους και να δοθεί στους ανήλικους.(απ.121) . Η παιδική ανθρώπινη φύση, πριν να νοθευτεί από τις κακίες των ενηλίκων, αποτελεί κοινό πρότυπο και για τους δύο.

3) Ο Λόγος για τον Ηράκλειτο είναι ο Θεϊκός συμπαντικός νους, η ενεργητική κινητήρια δύναμη που συνέχει, κινεί , οργανώνει τον κόσμο με βάση τη συμπαντική νομοτέλεια που ως φυσικός νόμος διοικεί άτεγκτα τον κόσμο. Τα πάντα γίνονται με βάση αυτή την νομοτέλεια. (Απόσπ. 1) Είναι αιώνιος και υπάρχει πάντα (απόσπ. 1) και στην ουσία του είναι πυρ. Ο Λόγος , με βάση το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο είναι Θέος, είναι αιώνιος. Είναι σαφώς η ενεργητική αρχή, ο δημιουργός του σύμπαντος γιατί τα πάντα έγιναν δια μέσω αυτού και χωρίς αυτό ουδέν. Μέσα στο Χριστιανικό Λόγο υπάρχει η ζωή, και η ζωή είναι το φως των ανθρώπων. Το φως θυμίζει την φωτιά που φωτίζει και ζεσταίνει τον κόσμο.

    Ο Χριστιανικός Λόγος, το δεύτερο πρόσωπο της Χριστιανικής Θεϊκής τριάδας, παρόλη την αιώνια ύπαρξη του ήταν άγνωστος στον περισσότερο κόσμο. Επ’ αυτού ο Ιωάννης ( κεφ. Α  10), λέγει ότι ήταν στον Κόσμο ( Ο Λόγος ), ο κόσμος έγινε από αυτόν, παραταύτα ο κόσμος δεν τον εγνώριζε. Αυτό συμφωνεί με τη ρήση του Ηράκλειτου που λέει ότι παρόλη την κοινότητα του Λόγου ανάμεσα στους ανθρώπους αυτός είναι βασικά ακατάληπτος από τους πολλούς. Γιατί όμως το πλήθος, παρόλο που έχει αυτιά και μάτια δεν αντιλαμβάνεται τον Λογό; Γιατί οι οφθαλμοί και τα ώτα είναι κακοί μάρτυρες για ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές μας λέει ο μεγάλος Εφέσιος. Η ψυχή μορφοποιεί τα δεδομένα των αισθήσεων. Ένας άνθρωπος κακής ποιότητος, μια χυδαία ψυχή, εκχυδαϊζεί μέσα της τον κόσμο.Ενώ έχει μάτια ζει ουσιαστικά μέσα στο σκοτάδι, γιατί σκοτεινή είναι η ψυχή του. Βλέπει αλλά δεν βλέπει, ακούει αλλά δεν ακούει, βλέπει τα πάντα από ένα παραμορφωτικό πρίσμα. Όπως λέει και ο Λουκάς ( Κεφ.11, 35 ) προσέχετε, μήπως το φως το εσωτερικό ( της ψυχής σας ) είναι σκοτάδι. Αν συμβαίνει αυτό οι εξωτερικές αισθήσεις δεν θα σας βοηθήσουν να εννοήσετε τον Λόγο.

4) Οι άνθρωποι ζηλεύουν, μισούν, υποβλέπουν τους ξεχωριστούς, αυτούς που διαφοροποιούνται από τα κοινά ανθρώπινα. Οι μαθητές του Ιησού, καθώς και ο ίδιος θα συγκεντρώσουν το μίσος του κόσμου, γιατί είναι ξένοι προς αυτόν, όντες πολίτες της ουράνιας βασιλείας. Όπως χαρακτηριστικά είπε ο Ιωάννης ( κεφ. 15, στ. 18) ο Ιησούς είπε τα ακόλουθα λόγια απευθυνόμενος προς τους μαθητές του:

« Αν σας μισά ο κόσμος, να ξέρετε ότι πρώτον εμένα εμίσησε.Αν είσαστε πολίτες αυτού του κόσμου, τότε ο κόσμος θα σας αγαπούσε.»

       Προφανώς ο κόσμος αναγνωρίζει τους δικούς του και δεν αντιδρά εναντίον τους, γιατί το όμοιο αναγνωρίζει το όμοιο. Η διδαχή αυτή του Χριστού ομοιάζει με την αντίστοιχη του Ηράκλειτου, όπως αυτή διασώζεται στο απόσπασμα 97. Σ’ αυτό ο μεγάλος Εφέσιος πολύ χαρακτηριστικά λέει ότι τα σκυλιά γαυγίζουν όσους δεν γνωρίζουν. Ο κόσμος είναι συντηρητικός. Αρέσκεται να ακολουθεί την πεπατημένη. Όπως τα πρόβατα παθητικά ακολουθούν την αγέλη, έτσι και ο πολύς κόσμος αποδέχεται τα κυρίαρχα δόγματα χωρίς να τα εξετάζει. Η πνευματική αυτή νωθρότητα του πλήθους είναι η αιτία που επιτρέπει στα κατεστημένα να διαιωνίζονται και να θριαμβεύουν.

        Ο κάθε κανόνας έχει την εξαίρεση του. Υπάρχουν οι λίγοι που ξεχωρίζουν από το πλήθος. Που δεν αποδέχονται ότι τους δίνεται αν δεν το περάσουν από τη βάσανο της λογικής. Που δεν διστάζουν να συγκρουστούν με τα κατεστημένα για χάρη της αλήθειας. Που έχουν το θάρρος της γνώμης τους. Οι πολλοί ενδόμυχα αναγνωρίζουν την αξία των λίγων πρωτοπόρων. Αισθάνονται δε ζήλια γιαυτούς γιατί αισθάνονται, μέσω σύγκρισης τη δική τους μικρότητα. Από την άλλη, οι λίγοι συνειδητοί συνένοχοι που αποτελούν το κατεστημένο τους καταδιώκουν, τους λοιδωρούν, τους περιθωριοποιούν. Αλίμονο για το κατεστημένο αν τα πρόβατα πάψουν να είναι πρόβατα. Αλίμονο αν ξυπνήσει το ζαλισμένο κοπάδι. Τότε οι διάφοροι χειραγωγοί, ποιμένες και απατεώνες αυτού του κόσμου θα χάσουν τη λεία τους.

        Ο Ιησούς συγκέντρωσε το μίσος αυτού του κόσμου γιατί δεν ανήκε στον κόσμο. Ήταν ένας αναθεωρητής του θρησκευτικού δόγματος, γιαυτό και το κυρίαρχο ιερατείο τον μίσησε μέχρι θανάτου. Στηλίτευσε την υποκρισία και τη διαφθορά των φαρισαίων μπροστά στον κόσμο. Αποτελούσε ένα υπαρκτο κίνδυνο για την ιουδαϊκή αριστοκρατία που καλοπερνούσε συνεργαζόμενη με τους ρωμαίους κατακτητές. Αυτή τη διαφορετικότητα, το θάρρος, την ευθύτητα του χαρακτήρα τα πλήρωσε με τη ζωή του. Κατ’ανάλογο τρόπο ο Ηράκλειτος ουδέποτε ακολούθησε την πεπατημένη. Άσκησε οξύτατη κριτική, χωρίς ίχνος κολακείας για τους συμπολίτες του. Έγινε αντικείμενο αντιπάθειας από αυτούς γιατί πάντα ασκούσε άφοβη κριτική. Θυσίασε το θρόνο της Εφέσου για μια ζωή μοναχικής αναζήτησης της αλήθειας.

5)  Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι ο πόλεμος, δηλαδή η συγκρουσιακή κίνηση αντιθέτων ανθρωπίνων και φυσικών δυνάμεων, είναι η δύναμη που μορφοποιεί τον κόσμο στα πλαίσια μιας αέναης διαδικασίας. Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων, είναι η διαδικασία συνεχούς δημιουργίας μέσω της υπέρβασης των αντιθέτων που συγκρούονται.Αυτή η διαδικασία  υπάρχει και στη διδαχή του Ιησού. Ο ίδιος ο Ιησούς πίστευε πως  ήταν η κινητοποιός δύναμη της νέας σύγκρουσης, που θα έφερνε την αλλάγη στο κόσμο. Αυτό φαίνεται στα ακόλουθα χαρακτηριστικά χωρία:

Ματθαίος, κεφ.10,  34-35Μην νομίσετε ότι ήλθα να φέρω ειρήνη στη γη αλλά μάχαιρα( πόλεμο, διχασμό). Ήλθα να φέρω διχόνοια μεταξύ του πατέρα και του υιού, της μητέρας κατά της κόρης, της νύμφης κατά της πεθεράς»

Ακόμα Λουκάς, κεφ. 12  49,  51-52 Περεταίρω « Ήλθα να βάλω φωτιά πάνω στη γή, τι δε περισσότερο θέλω αν αυτή έχει ήδη ανάψει...» « Νομίζετε ότι ήρθα να δώσω ειρήνη στη γη; Όχι ήρθα να φέρω διχασμό.Θα χωριστούν δε οι πέντε που θα κατοικούν σε ένα σπίτι τρεις εναντίον δύο.»  

   Ο πόλεμος μεταξύ των φορέων μιας νέας ιδέας με αυτούς της παλιάς είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για το νέο κόσμο. Οι φορείς του παλαιού κατεστημένου θα συγκρουστούν με τις νέες ιδέες. Η οξύτητα της ρήξης που θα φέρει ο Ιησούς τονίζεται από τη διάσταση που θα φέρει μεταξύ συγγενών. Η αλληγορική εικόνα του Ιησού ως εμπρηστή, συνειρμικά θυμίζει το πύρ του Ηράκλειτου, την κινητήριο δύναμη του κόσμου.  Ό μεγάλος διχασμός προοιωνίζει τη ριζική διαφοροποίηση της νέας μορφής που θα προκύψει.Η πάλη θα περάσει από διάφορα στάδια. Στο τέλος το νέο θα γονιμοποιήσει το παλιό, θα το τροποποιήσει, θα οδηγήσει στην νέα σύνθεση. Το νέο θα νικήσει, παρόλα αυτά το παλιό δε θα εξαληφθεί, στοιχεία του θα επιβιώσουν στη νέα σύνθεση. Όπως χαρακτηριστικά είπε και ο Ιησούς εγώ δεν ήρθα να καταργήσω το Νόμο, αλλά να τον συμπληρώσω. Οι αντιμαχόμενες δυνάμεις μόνο εξωτερικά αντιμάχονται. Στο βάθος συνεργάζονται για την κυοφορία της νέας κατάστασης. Αυτή δεν είναι μια εκ των δύο παλαιών, αλλά η υπέρβαση τους, η νέα σύνθεση.

6) Ο Χριστιανισμός θεωρεί την ταπεινότητα ως μέγιστη αρετή. Ο ίδιος ο Ιησούς αυτοχαρακτηρίζεται ως πράος και ταπεινός. (Λουκάς, κεφ. 11 , 29 ). Στο σημείο αυτό υπάρχει συμφωνία με το απόσπασμα 43 του Ηράκλειτου που χαρακτηρίζει την έπαρση χειρότερο κακό από την πυρκαγιά.Περισσότερο από την πυρκαγιά πρέπει κάποιος να κατασβήσει την έπαρση την περηφάνια. Ο υπερόπτης χάνει επαφή με την πραγματικότητα. Υποτιμά τους άλλους. Υπερεκτιμά τον εαυτό του, τις γνώσεις τους. Το αντίδοτο της πνευματικής αυτής ασθένειας είναι η ταπεινότητα. Όσο ο άνθρωπος αποκτά την αυτογνωσία, όσο γνωρίζει τον κόσμο, γίνεται ταπεινός γιατί αντιλαμβάνεται τις περιορισμένες δυνατότητες του.     

 Προφανώς βλέπουμε σημαντικές ομοιότητες μεταξύ του Λόγου του Ηρακλείτου και του αντίστοιχου Χριστιανικού. Προφανώς οι ομοιότητες είναι αξιοσημείωτες χωρίς να φτάνουμε σε πλήρη ταύτιση. Υπάρχουν όμως σημαντικές διαφορές που άπτονται στην θεώρηση του κόσμου του ανθρώπου και του Θεού.

7) Ο Ηράκλειτος πιστεύει ότι η συμμετοχή των πιστών στις Θρησκευτικές τελετές, τότε μόνο καταξιώνεται, όταν αυτοί συμμετέχουν συνειδητά και έχουν επίγνωση της σημασίας των τελουμένων πράξεων.  Στο απόσπασμα 15 αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι «Αν δεν ήταν ο Διόνυσος, προς τιμήν του οποίου κάνουν τη βακχική πομπή και ψάλλουν το άσμα στα αιδοία, θα έκαναν κάτι αναιδέστατο.» Ένα θρησκευτικό δρώμενο είναι επιλήψιμο όταν αυτοί που το τελούν το κάνουν από συνήθεια, ως ένα επαναλαμβανόμενο έθιμο, χωρίς να είναι σε θέση να κάνουν αποσυμβολισμούς, να εννοήσουν νοήματα, να βιώσουν τη θεότητα μέσα από την τελετουργία. Η επιφανειακή αντιμετώπιση των θρησκευτικών τελετών είναι κοινό φαινόμενο για την πλειοψηφία των ανθρώπων.Ελάχιστοι, μετρημένοι στα δάκτυλα εξαγνίζονται και προετοιμάζονται πνευματικά πριν από την τέλεση των θυσιών. Αντίθετα οι πολλοί προσφέρουν υλικές θυσίες χωρίς εμβάθυνση και υποπέφτουν μέχρι την χυδαιότητα. Όταν ο Ηράκλειτος κατακρίνει εκείνους που μετέχουν στις νυκτερινές οργιαστικές τελετές, εναντίον των βάκχων, των μαινάδων...το κάνει γιατί « είναι ανίερος ο τρόπος που μυούνται στα μυστήρια που συνηθίζουν να τελούν οι άνθρωποι. Απ. 14 » και όχι γιατί κατακρίνει τα μυστήρια αυτά καθ’εαυτά. Υπάρχουν χυδαίοι άνθρωποι και όχι χυδαίες τελετουργίες.

    Ομοίως ο χριστιανισμός απαιτεί από τους πιστούς του να προετοιμάζονται και να συμμετέχουν συνειδητά στα μυστήρια. Να μην πηγαίνουν από συνήθεια στην εκκλησία αλλά λόγω πνευματικής ανάγκης. Να μην είναι υποκριτές παριστάνοντας τους πιστούς για το θεαθήναι. Να κάνουν πνευματικό αγώνα και να προσεύχονται συνεχώς. Πριν κοινωνήσουν, να κάνουν κάθαρση σώματος και ψυχής από τις αμαρτίες. Να προετοιμάζονται με νηστεία. Να συγχωρούν τους εχθρούς. Να μελετούν την Γραφή και την Ιερή παράδοση της εκκλησίας. Κατά το δυνατόν να συμμετέχουν ουσιαστικά και όχι τυπικά στα διαδραματιζόμενα στον ναό. Να βιώνουν την θεία ευχαριστία ως αναίμακτη θυσία του θεανθρώπου και όχι ως κατάποση άρτου και οίνου. Μπροστά στο νοερό θυσιαστήριο πρέπει να νοιώθουν δέος, γιατί ένας ολόκληρος θεός θυσιάζεται για να σώσει την ανθρωπότητα.

     Δεν θα απέχει κάποιος πολύ από την αλήθεια αν διατυπώσει την άποψη ότι οι περισσότεροι είναι μόνο τυπικά χριστιανοί, ελάχιστα γνωρίζοντες για τα δόγματα, χωρίς βιώματα, όντες χριστιανοί γιατί έτυχαν να γεννηθούν σε μια χώρα που ο χριστιανισμός είναι επικρατούσα θρησκεία. Ακολουθούν την κυρίαρχη θρησκεία για να μην έρχονται σε αντίθεση με την κυρίαρχη θρησκευτική τάξη. Τους χαμολέοντες αυτούς κατακρίνει τόσο ο Χριστιανισμός όσο και ο Εφέσιος φιλόσοφος, που κατ’αναλογία αναφέρεται σε αντίστοιχα φαινόμενα της εποχής του.