Οι αρχές της ερμηνείας του Είναι και της Κοσμοθεωρίας του Ηράκλειτου

 Ο Ηράκλειτος αποτελεί ίσως το μέγιστο των Ιώνων  Προσωκρατικών φιλοσόφων. Αποτελεί πρόκληση και πρόσκληση συνάμα για κάθε διανοητή η μελέτη και η κατανόηση της σκέψης του. Από την αρχαιότητα είχε κάνει τρομερή εντύπωση στους μέγιστους των φιλοσόφων, όπως τον Σωκράτη ο οποίος, όταν ο Ευριπίδης έδωσε σ’ αυτόν το σύγγραμμα του Ηράκλειτου και ζήτησε σχόλια εκείνος απάντησε: «Όσα κατάλαβα μου φάνηκαν εξαιρετικά το ίδιο νομίζω και όσα δεν κατάλαβα· χρειάζεται όμως ένας Δήλιος κολυμβητής». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 2.22. Έγραψε το βιβλίο Περί Φύσεως: Πρόκειται για βαθύ οντολογικό, αποκαλυπτικό κείμενο.  Έχουν  σωθεί μόνο περί τα 130

αποσπάσματα σε έργα άλλων αρχαίων συγγραφέων. Είναι Χαρακτηριστικό το επίγραμμα του Δ. Λαέρτιου που φανερώνει τη φοβερή εντύπωση που έκανε το έργο: «Είμαι ο Ηράκλειτος. Τι με τραβολογάτε άξεστοι;/Δεν κόπιασα για σας, αλλά γι’ αυτούς που μ’ εννοούν/.Ένας άνθρωπος είναι για μένα τρεις μυριάδες/και οι αμέτρητοι κανένας. Αυτά θα πω  στην Περσεφόνη./Μη διαβάζεις γρήγορα το βιβλίο του Ηράκλειτου του Εφέσιου/ είναι πολύ δύσκολο το μονοπάτι./Είναι σαν νύκτα και άφωτο σκοτάδι./Αν όμως κάποιος μύστης σ’ οδηγήσει,/είναι πιο λαμπερό κι από τον φωτεινό ήλιο.

Περιληπτικά οι αρχές της ηρακλείτειας ερμηνείας της πραγματικότητας είναι: 

Α) Η ενότητα του Παντός.  Η πολυπλοκότητα του κόσμου είναι φαινομενική, καρπός  ανθρώπινης νοητικής επεξεργασίας. Τα πάντα είναι εκφράσεις της μίας ενιαίας πραγματικότητας. Τα συνέχει μια βαθύτερη ενότητα. 

Β) Ο Θεός δεν είναι πρόσωπο αλλά  ενδοκοσμική νομοτέλεια (Λόγος) που ρυθμίζει τα πάντα. Οι επιμέρους θεότητες αποτελούν  εκφράσεις φυσικών φαινομένων, διαφορετικές όψεις της ίδιας πραγματικότητας, του ενός, κοσμικού, σε διαρκή κίνηση και μεταβολή και παρά ταύτα κατά βάση αμετάβλητου κόσμου-θεού. 

γ) Η αρμονία και η ενότητα των αντιθέτων. Η φαινομενική πολλαπλότητα του σύμπαντος δομείται σε απειράριθμα ζεύγη αντιθέτων και αντίρροπων δυνάμεων,[ Απλό και  σύνθετο, αφθονία και έλλειψη, ζωή και θάνατος, καλό και κακό, άνοδος και κάθοδος, θείο και ανθρώπινο κλπ.] που φαίνεται να αντιπαλεύουν και να ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Η αντιπαλότητα τους είναι φαινομενική. Είναι συνεργασία στο βαθύτερο επίπεδο και παράγει δυναμική, όχι στατική αρμονία και ισορροπία. Ο Ηράκλειτος δεν μένει στην αντίθεση και το διχασμό, αλλά βλέπει τη διαλεκτική σχέση των αντίρροπων, η οποία θα οικοδομήσει τη νέα σύνθεση, που μέσα της φέρει το σπέρμα του νέου διχασμού, αυτός της νέας σύνθεσης κοκ εις τον αιώνα. Αποτέλεσμα:  Θέση, αντίθεση, σύνθεση, εσαεί, ένα συνεχές γίγνεσθαι είναι ο κόσμος του Ηράκλειτου 

 Δ) Η ουσία του κόσμου είναι το πυρ (ενέργεια) . Αυτή αποτελεί την ενδελέχεια των όντων, την πρωταρχική ουσία που ζωοποιεί και κινεί το σύμπαν. Με σύγχρονη φυσική ορολογία το πυρ είναι η ενέργεια. Το πυρ αλλάζει μορφές όπως η ενέργεια από κινητική γίνεται δυναμική, ηλεκτρική, αιολική  κλπ., υλοποιείται και εξαϋλώνεται. Το γεγονός της ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας γίνεται αποδεκτό και από τη σύγχρονη φυσική. Πρόκειται για τον περίφημο τύπο του Αϊνστάιν : E =mc² που αποτελεί τη σύγχρονη διατύπωση της σε μαθηματική γλώσσα. Προφανώς όλο το υλικό σύμπαν είναι συμπύκνωση αλλά και αραίωση ενέργειας, δηλαδή πυρός σύμφωνα με την Ηρακλείτεια διάλεκτο. Άρα τα πάντα είναι ενέργεια (πύρ) μας λέει και ο Άισταιν. Ο Θεός είναι καθαρή ενέργεια (πυρ) και μετέχει σε όλα τα όντα, ως η ουσία τους. ( Ιδιότυπος Πανθεϊσμός )[Η ιδέα του Θεού ως πυρός υπάρχει στην Ιουδαϊκή και χριστιανική θρησκεία. πυρινές γλώσσες στο υπερώο της Ιερουσαλήμ!, η φλεγόμενη και μη καιόμενη βάτος] 

 Ε) Ο κόσμος βρίσκεται σε αέναη κίνηση,   δημιουργία αλλά και καταστροφή. Τα πάντα βρίσκονται σε συνεχή αλλαγή, δεν υπάρχει στατικότητα πουθενά. 

Ζ) Ο χρόνος είναι κυκλικός. Ζωή και θάνατος, δημιουργία και καταστροφή, ακμή και παρακμή, αποτελούν την ατελεύτητη συνέχεια  του γίγνεσθαι. Ενώ όμως οι δομικοί λίθοι του σύμπαντος αλλάζουν συνεχώς θέση, δομώντας νέους συνδυασμούς και γκρεμίζοντας   παλιούς, το σύμπαν παραμένει το ίδιο, αφού αυτό που αλλάζει είναι η μορφή (συνδυασμοί) και όχι η ουσία. 

Η)  Υπάρχει συμπαντικός νους που είναι ο πυρφόρος Λόγος, μια ακλόνητη νομοτέλεια που συνέχει τα πάντα. 

Θ) πηγή  γνώσης είναι και η αυτογνωσία. Όποιος θέλει να γνωρίσει το σύμπαν θα το πετύχει μέσω της ενδοσκόπησης. Γνωρίζοντας τον εαυτό σου γνωρίζεις το σύμπαν, αφού τα πάντα είναι ένα. Αυτή η διαπίστωση σηματοδοτεί τη βαθύτερη ενότητα των πάντων. 

Ι) Η γνώση δεν αποτελεί συσσώρευση, αποστήθιση πληροφοριών. Αποτελεί βίωμα, ενόραση, ζωή της βαθύτερης ενότητας της ουσίας του είναι. Για να κατακτηθεί χρειάζεται αγώνας εσωτερικός, αυτοσυγκέντρωση, μόνωση. Γι’ αυτό και ο Ηράκλειτος εγκατέλειψε τον δημόσιο βίο και έζησε μεγάλο διάστημα σε μόνωση. 

ΙΑ) Ο Λόγος αποτελείται από καθαρό πυρ, σε αντίθεση όμως με την ενέργεια της σύγχρονης φυσικής δεν είναι άλογος, αλλά έλλογος. Είναι έλλογη, ρυθμιστική, συνεκτική ενέργεια, φυσική νομοτέλεια. 

ΙΒ) Η νομοτέλεια ( συμπαντικός νόμος), ούτε θεοί ούτε άνθρωποι μπορούν ατιμώρητα να την υπερβούν. ( Σε αντίθεση με το χριστιανισμό που ο θεός υπερβαίνει το φυσικό νόμο )