Σύνοψη κοσμοθεωρίας του Ηράκλειτου

    Από την ανάλυση των διασωθέντων αποσπασμάτων, τα οποία παραθέσαμε και σχολιάσαμε πιο πάνω, προκύπτουν οι πιο κάτω θεμελιώδεις αρχές, που αποτελούν την ουσία της φιλοσοφίας του σκοτεινού φιλοσόφου:

Α)Η ενότητα του Παντός: Η πολυπλοκότητα του κόσμου είναι φαινομενική. Είναι καρπός της ανθρώπινης διανόησης. Τα πάντα είναι εκφράσεις της μίας πραγματικότητας Μια βαθύτερη ενότητα συνέχει τα πάντα. Ο Θεός είναι ένας και βρίσκεται στα πάντα.

Β) Η αρμονία των αντιθέτων: Η φαινομενική πολλαπλότητα του σύμπαντος δομείται σε άπειράρθιμα ζεύγη αντιθέτων και αντιρόπων δυνάμεων που φαίνεται να αντιπαλεύουν και να ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Η αντιπαλότητα αυτή είναι φαινομενική. Είναι συνεργασία στο βάθος που παράγει δυναμική, όχι στατική αρμονία. Ο Ηράκλειτος δεν μένει στην αντίθεση και των διχασμό. Εξ’αυτών σε μια αέναη πορεία δομείται η συνεχής δημιουργία του κόσμου.

Γ) Η ουσία του κόσμου είναι το πύρ. Αυτό αποτελεί την ενδελέχεια των όντων, την πρωταρχική ουσία που ζωοποιεί και κίνει το σύμπαν. Με σύγχρονη φυσική ορολογία το πύρ είναι η ενέργεια. Αυτό αλλάζει μορφές όπως η ενέργεια αλλάζει μορφές, υλοποιείται και εξαϋλώνεται. Ο Θεός είναι καθαρή ενέργεια (πύρ) και μετέχει σε όλα τα όντα.

Δ) Ο κόσμος βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και δημιουργία. Δεν υπάρχει στατικότητα. Τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή αλλαγή. Ο χρόνος είναι κυκλικός. Ζωή και θάνατος, δημιουργία και καταστροφή, ακμή και παρακμή αποτελούν την ατελεύτητη συνέχεια αυτού του γίγνεσθαι.

Ε) Υπάρχει συμπαντικός νους, σχέδιο, ρυθμός που συνέχει και κυβερνά το σύμπαν. Αυτός είναι ο Λόγος, κάτι σαν θεϊκός νους που ρυθμίζει τα πάντα με βάση απαραβίαστους νόμους. Ο Λόγος αποτελείται από καθαρό πυρ, σε αντίθεση όμως με την ενέργεια της σύγχρονης φυσικής δεν είναι άλογος αλλά έλλογος. Είναι έλλογη ρυθμιστική συνεκτική ενέργεια.

Στ) Η πηγή της γνώσης είναι η αυτογνωσία. Όποιος θέλει να γνωρίσει το σύμπαν θα το πετύχει μέσω της αυτογνωσίας. Αυτή η διαπίστωση εδράζεται στη βαθύτερη ενότητα του σύμπαντος. Η γνώση δεν αποτελεί συσσώρευση, αποστήθιση επιμέρους πληροφοριών. Αποτελεί βίωμα, ενόραση, ζωή της βαθύτερης ενότητας των πάντων. Για να αποκτηθεί χρειάζεται αγώνας εσωτερικός, αυτοσυγκέντρωση, μόνωση. Η γνώση του σύμπαντος αποτελεί δυσθήρατον είδος αφού δύσκολα αποκαλύπτει τα κρυμμένα μυστικά της.

Ζ) Η ανθρώπινη ψυχή προϋπάρχει της γέννησης και επιβιώνει του θανάτου. Βιώνει τη γέννηση του σώματος ως θάνατο, ως φυλάκιση στον κόσμο της ύλης και το θάνατο του ως επαναγέννηση , ως απελευθέρωση από το υλικό περίβλημα. Ζωή και θάνατος οι δύο όψεις του ιδίου πράγματος. Η ψυχή ενσαρκώνεται σε περισσότερα του ενός σώματα.

Η) Υπάρχει νομοτέλεια στο σύμπαν, ύψιστος συμπαντικός νόμος, τον οποίο ούτε θεοί ούτε άνθρωποι μπορούν ατιμώρητα να υπερβούν.

Θ) Η ανθρωπότητα χωρίζεται σε δύο μεγάλες ομάδες. Το μεγάλο πλήθος που ζει στην άγνοια και τους λίγους εκλεκτούς ή άριστους. Οι πολλοί ζουν και πεθαίνουν χωρίς να αντιλαμβάνονται το γιατί. Ακολουθούν το συρμό χωρίς ποτέ να θέτουν ερωτήσεις. Αποτελούν το ζαλισμένο κοπάδι, το ποίμνιο, το αντικείμενο της εκμετάλευσης των επιτιδίων. Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από ελάχιστους γνώστες , φιλόσοφους κοινωνούς του συμπαντικού Λόγου.Αυτοί θα πρέπει να αποτελέσουν τους οδηγούς του λαού.