Ηράκλειτος και Ινδουισμός

        Πριν κάνουμε οποιεσδήποτε συγκρίσεις, είναι αναγκαίο να προσδιορίσουμε τον όρο Ινδουϊσμός. Με την λέξη αυτή προσδιορίζουμε την επικρατούσα θρησκεία της Ινδίας, που έχει συνεχή ιστορική παρουσία 5000 ετών. Δεν έχει συγκεκριμμένο ιδρυτή και είναι θρησκεία χωρίς αυστηρό δόγμα, πολυθεϊστική . Η Ινδουιστική θρησκεία συνδυάζει τον ανιμισμό, που είναι η αρχαιότερη μορφή της και συνίσταται στην λατρεία των πνευμάτων, με την λατρεία διαφόρων Θεών όπως είναι καταγραμμένη στις Βέδες , τα ιερά βιβλία των Ινδουστών. Πιστεύεται γενικά ότι οι θεοί των Βεδών εισήχθησαν στην Ινδική χερσόνησο από Άριους αποίκους γύρω στο 1500 π.Χ  Σε αυτά θα αναφερθούμε κατωτέρω:

 Η Ρίγκ Βέδα είναι το αρχαιότερο και ιερότερο βιβλίο. Περιέχει δέκα επιμέρους βιβλία. Περιλαμβάνει 1000 ύμνους. Αναφέρονται διάφοροι θεοί όπως ο Ουρανός, η Γη μητέρα, ο Ήλιος, Ο Ίντρα ο Θεός των ανέμων και των καταιγιδών, ο Ρούντρα ο Θεός των χιονισμένων βουνών, ο Άγκνι ο θεός της φωτιάς, ο Σόμα ,που προσωποποιεί τα μεθυστικά φυτά κ.α. Συνολικά 33 θεοί υπάρχουν στις Βέδες. Στους θεούς προσφέρονται θυσίες αποτελούμενες από φυτικά και ζωικά προϊόντα. Στην Ρίγκ Βέδα υπάρχουν και αναφορές με φιλοσοφικό περιεχόμενο. Η Γιατζούρ Βέδα είναι κυρίως μια συλλογή προσευχών που έχουμε προαναφέρει. Η Σάμα Βέδα περιέχει μαγικές τελετές. Τέλος  η Αθάρθα Βέδα είναι ένα παροιμιακό βιβλίο με 730 παροιμίες, κατάρες, αφορισμούς κλπ. Η συγγραφή των Βεδών έγινε σταδιακά και ολοκληρώθηκαν γύρω στο 800π.Χ. Πέραν από τις Βέδες υπάρχουν τα κείμενα των Βραχμάνων ιερέων με ονομασίες όπως Βεδάντα, Παραβέδες, ουκλπ. που αποτελούν ερμηνευτικές σημειώσεις των αρχικών τεσσάρων βιβλίων.

      Η Εισβολή των Αρίων και η κυριαρχία τους στην Ινδική Χερσόνησο, η συγγραφή των Βεδών και η εισαγωγή του συστήματος των καστών. Η ινδική κοινωνία για 5 χιλιάδες χρόνια ήταν κλειστή, χωρίς κοινωνική κινητικότητα μεταξύ των τάξεων που την αποτελούσαν. Ακόμα και η απλή κοινωνική επαφή μεταξύ ατόμων διαφορετικών τάξεων αποτελούσε ποινικό αδίκημα, μέχρι και τα μέσα του 20^ου αιώνα! Οι παμπόνηροι Βραχμάνοι Ιερείς, επέβαλαν στον θρησκόληπτο και αφελή λαό της Ινδίας τον χωρισμό του στις ακόλουθες τάξεις:

1) Η τάξη των Βραχμάνων Ιερέων 2) Η τάξη των πολεμιστών 3) Η τάξη των εμπόρων. Οι τρείς αυτές ανώτερες τάξεις προέρχονταν από τους Άριους κατακτητές της Ινδίας που κρατούσαν έτσι την φυλετική καθαρότητα και ανωτερότητα τους από τους ντόπιους που αποτελούσαν την 4^η τάξη αυτή των δουλοπαροίκων. Πέραν όμως των τεσσάρων αυτών τάξεων υπήρχε, άτυπα μια 5^η  τάξη αποτελούμενοι από εκατομμύρια απόκληρους που ζούσαν στο κοινωνικό περιθώριο χωρίς δικαιώματα κάνοντας χαμηλά επαγγέλματα, στους οποίους απαγορευόταν ακόμα και να αγγίξουν τις ανώτερες τάξεις επί ποινή θανάτου. Το βραχμανικό ιερατείο των Αρίων κατακτητών επέβαλε την στεγανή αυτή κοινωνική διαστρωμάτωση όχι μόνο με χρήση βίας και δρακόντιους νόμους αλλά και με την διαμόορφωση του θεωρητικού υπόβαθρου του Ινδουισμού με τέτοιο τρόπο που να δικαιολογεί το φρικτό αυτό κοινωνικό σύστημα.

      Η λέξη κλειδί είναι η μετενσάρκωση. Με το θάνατο η ψυχή αφήνει το νεκρό σώμα με προοπτική να ενσαρκωθεί σε ένα καινούριο σώμα. Αν κατά τη διάρκεια της ζωής του ήταν υπάκουος στο Ινδουιστικό δόγμα, τότε στην επόμενη ζωή θα ενσαρκωνόταν σε ανώτερη κάστα, αν όχι θα ενσαρκωνόταν σε κατώτερη, ίσως.. δούλος. Έτσι η ( ανύπαρκτη) δυνατότητα για κοινωνική κινητικότητα στην παρούσα ζωή, έδινε την θέση της στην χιμαιρική προσδοκία σε μια καλύτερη κοινωνική θέση σε επόμενη ζωή. Κοροϊδεύοντας έτσι τον λαό οι Βραχμάνοι Ιερείς, τον κρατούσαν απαθή και υπάκουο. Αν ένας γεννιόταν δούλος, αυτό σήμαινε ότι ετιμωρείτο για κακές πράξεις που έκανε σε προηγούμενη ενσάρκωση. Έπρεπε να υποφέρει με απάθεια τη μίζερη ζωή του για να πετύχει μια καλύτερη κοινωνική θέση σε επόμενη ζωή. Ποιος άραγε να τολμούσε να αμφισβητήσει το σύστημα των καστών, αφού ήταν μέρος της θρησκευτικής ιδεολογίας; Οι Βραχμάνοι έκτισαν την στέρεη εξουσία τους πάνω σ’ αυτό.

       Οι λέξεις Σαμσάρα και Κάρμα, αποτελούν την ουσία όσων αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο. Η πρώτη σηματοδοτεί τον συνεχή κύκλο γεννήσεων, θανάτων και αναγεννήσεων. Το Κάρμα είναι οι πράξεις του ανθρώπου κατά την διάρκεια μιας ζώης, η δράση και η αλληλεπίδραση του ατόμου στα πλαίσια του συμπαντικού όλου. Όσο ο άνθρωπος δεν συνειδητοποιεί την ενότητα των πάντων, όσο βλέπει τον εαυτό του σε αντιδιαστολή με την φύση είναι δούλος του Κάρμα. Στο πλαίσιο αυτό βλέπει την υλική πραγματικότητα όχι στην πραγματική της ενωμένη, ενιαία διάσταση, αλλά ως μια κατάσταση μερικών αλληλοσυγκρουόμενων καταστάσεων. Ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται τον κόσμο όπως πραγματικά είναι, αλλά βιώνει την ψευδαίσθηση της μερικότητας όπως την αντιλαμβάνεται ο νους του. Αυτή η ψεύτικη αντίληψη του πραγματικού κόσμου ονομάζεται στην Ινδουϊστική φιλοσοφία Maya.

      Πως μπορεί ο άνθρωπος να απελευθερωθεί από τον αέναο κύκλο του Κάρμα και της Σαμσάρα; Με μια σειρά πνευματικών και σωματικών ασκήσεων( γιόγκα) μπορεί να σπάσει τελικά τους κύκλους αυτούς, να ενωθεί με το συμπαντικό είναι(Μπράχμαν), να απελευθερωθεί από την Maya. Η ταύτιση του υποκειμένου (Άτμαν ) με το συμπαντικό νου είναι το τέλος του δρόμου προς τη λύτρωση,  ο ύστερος προορισμός του ανθρώπου. Στην κατάσταση αυτή ο άνθρωπος υποτίθεται ότι βιώνει την υπέρτατη ευτυχία, την Νιρβάνα.

Ινδουϊστική φιλοσοφία και Ηράκλειτος:

      Η πνευματική διδασκαλία του Ινδουισμού, που ενσωματώνεται στις Ουπανισάδες, το έπος Μαχαμπαράτα και άλλα έργα, είναι ότι η πραγματικότητα είναι μια  αδιαίρετη ολότητα, ενώ η πολυπλοκότητα της καθημερινής πραγματικότητας, των φαινομένων και των αντικειμένων αποτελούν όψεις του ιδίου πράγματος. Οι Ινδουιστές αποκαλούν την απώτατη πραγματικότητα, την μια βαθύτερη ουσία του κόσμου Μπράχμαν. Οι Θεοί της Ινδίας είναι όψεις του Μπράχμαν της μιας Πραγματικότητας. Αλλά κόσμος και θεός είναι το ίδιο πράγμα, ο θεός είναι η υπέρτατη πραγματικότητα αλλά και κόσμος ταυτόχρονα. Δεν σας θυμίζει αυτό τη ρήση του Ηράκλειτου ότι ο Θεός αλλάζει όπως το πυρ, που όταν ανακατευτεί με ένα μυρωδικό παίρνει την μυρωδιά του; Οι Θεοί όλων των Εθνών είναι όψεις της μίας θεότητας, ειδωμένες από την ειδική προοπτική κάθε λαού. Έχει ο καθένας το δικό του όνομα και τις δίκες του ιδιότητες. Όμως ο Θεός είναι ένας όπως και η πραγματικότητα. Και πάλι θυμούμαστε τα λόγια του Ηράκλειτου που ομολογούν, όπως και οι Ινδουϊστές την ενότητα του παντός.

« Αν ακούσετε  όχι εμένα αλλά τον Λόγο, είναι σοφό να ομολογείτε ότι τα πάντα είναι ένα » ( Απόσπασμα 50) Ακόμα « και εκ πάντων εν και εξ ενός τα πάντα »

     Είναι προφανής η συμφωνία. Όμως δεν είναι η μόνη. Υπάρχει η κοινή πίστη Ινδουστών και Ηράκλειτου για την μετενσάρκωση, την κυκλική ροή του χρόνου, την καταστροφή και την αναγέννηση του σύμπαντος σε περιοδικά χρονικά διαστήματα. Το παρόν σύμπαν, σύμφωνα με καταγραμμένα κείμενα που υπάρχουν στις λεγόμενες ουπανισάδες, θα καταστραφεί μετά την παρέλευση χρονικής περιόδου που ονομάζεται Kalpa. Μετά την καταστροφή θα ξαναδημιουργηθεί ο κόσμος, οι κάστες και οι βραχμάνοι Ιερείς θα επανέλθουν για ένα νέο Kalpa, οι δε περίοδοι καταστροφής και επαναδημιουργίας του κόσμου θα συνεχίζονται επ’ άπειρο. Η άποψη αυτή είναι ταυτόσημη με όσα αναφέρονται στο απόσπασμα 66 του Ηράκλειτου. Σ’αυτό αναφέρεται ότι το πυρ είναι ένδεια και κορεσμός, δηλαδή δημιουργία και καταστροφή. Καθώς το πυρ είναι αιώνια ευρισκόμενο σε ένα διαρκές γίγνεσθαι, είναι προφανής η συνεχής εναλλαγή των φάσεων καταστροφής και αναδημιουργίας. Βραχμάνοι και Εφέσιος φτάνουν στα ίδια συμπεράσματα από διαφορετική αφετηρία. Η αέναη καταστροφή και αναδημιουργία του ιδίου κόσμου είναι για το Ινδικό Ιερατείο βολική, αφού θεμελιώνει θεωρητικά τη διαιώνιση του. Ο Ηράκλειτος φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα χωρίς να έχει στο νου του καμμιά εξουσιαστική σκοπιμότητα.

        Η πίστη του  Ηράκλειτου στην επιβίωση της ψυχής μετά θάνατο φαίνεται στο απ. 27 στο οποίο αινιγματικά προλέγει τις μεταθανάτιες εκπλήξεις που περιμένουν τους ανθρώπους. Επιπλέον στο απ. 77 πολύ χαρακτηριστικά λέγει:

« Για τις ψυχές είναι τέρψη ή θάνατος το να γίνουν υγρές. Τέρψη είναι το να πέσουν στον κόσμο της γενέσεως. Εμείς ζούμε των θάνατο εκείνων, ενώ εκείνες(οι ψυχές) ζουν το δικό μας θάνατο.

      Είναι προφανής η πίστη του Εφέσιου ότι η ψυχή προϋπάρχει της γέννησης. Η ενσάρκωση είναι σαν θάνατος, σαν φυλακή για την ψυχή. Φυλακή της ψυχής είναι το σώμα. Οι ψυχές ζουν τον δικό μας θάνατο, γιατί απελευθερώνονται από το σάρκινο περίβλημα τους. Είναι ελεύθερες μέχρι την επόμενη ενσάρκωση τους.     

      Η πίστη του Ινδουισμού, ότι τα πάντα αποτελούν μια ενότητα, ότι η διαφορετικότητα, η μερικότητα, η πολυπλοκότητα του κόσμου, αποτελούν μια φαινομενική κατάσταση, μια ψευδαίσθηση που δημιουργεί το ανθρώπινο μυαλό μας οδηγεί σε ένα ακόμα σημείο συμφωνίας με την κοσμοαντίληψη του Σκοτεινού Εφέσιου. Αν τα πάντα είναι ένα, τότε και οι αντιθέσεις του κόσμου αυτού είναι φαινομενικές. Εκεί που η Maya σε οδηγεί να δεις αντίθεση και σύγκρουση κατ’ ουσία υπάρχει συμφωνία και ενότητα. Η ενότητα των αντιθέτων τονίζεται στο Ινδικό Πάνθεον από τον Θεό Σίβα. Ο Θεός αυτός που είναι ένας από τους σημαντικότερους και πλέον λατρεμένους θεούς, αποτελεί ταυτόχρονα τον δημιουργό και τον καταστροφέα του σύμπαντος. Με την μορφή του κοσμικού χορευτή δημιουργεί και καταστρέφει ταυτόχρονα δείχνοντας ότι δημιουργία και καταστροφή , ζωή και θάνατος γενικά δε κάθε ζεύγος αντιθέτων αποτελούν όψεις της μίας πραγματικότητας. Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τον φιλόσοφο της Εφέσου που αποκαλεί το πύρ ενδεια και κορεσμό, δηλαδή δημιουργία και καταστροφή. Το Πύρ αποτελεί την ουσία του Λόγου του συμπαντικού νού. Τα ονόματα αλλάζουν η ουσία όμως παραμένει η ίδια....

           Η ταύτιση των αντιθέτων επεκτείνεται και στο θέμα της συνεχούς μεταβολής του κόσμου. Ενώ κατά τον Ηράκλειτο « Τα πάντα ρει» , όλα βρίσκονται σε κίνηση και μεταβολή και κανένας δεν μπορεί να αγγίξει την ίδια ουσία δύο φορές, εντούτοις σε ένα βαθύτερο επίπεδο ο κόσμος είναι αμετάβλητος. Οι συνεχείς αλλαγές των μορφών αποτελούν όψεις της ίδιας πραγματικότητας, οι θεοί είτε του ελληνικού είτε του Ινδικού Πανθέου είναι όψεις του ενός Θεού. Το Μπράχμαν είναι ο ένας Θεός που εκδηλώνεται ως πολλές Θεότητες, όπως το υπέρτατο ένα εκδηλώνεται ως Δίας, Αθηνά, Ποσειδώνας Άρτεμη.... . Η Maya ο φαινομενικός κόσμος βρίσκεται σε συνεχή μεταβολή, ο πραγματικός κόσμος όμως , με την ένωση της υποκειμενικής ψυχής με την συμπαντική ολότητα- ενότητα είναι απαθής και αμετάβλητη.Ο Θεός είναι και δεν είναι ένας, ο κόσμος είναι μεταβλητός ως γίγνεσθαι και αμεταβλητός ως είναι, τα πάντα κινούνται και αλλάζουν και όμως ώς υπέρτατη ενιαία πραγματικότητα είναι αμετάβλητα....Ηράκλειτος και Ινδουισμός ακολουθώντας διαφορετικούς δρόμους φτάνουν στα ίδια αποτελέσματα.