Ο Ηράκλειτος, ο Πλάτωνας και οι διαφορετικές τους κοσμοθεάσεις

   

    Αναφερόμενοι στην Πλατωνική παράδοση θα κάνουμε αναφορά πέρα από τον ίδιο τον Πλάτωνα σε άλλους φιλοσόφους που επηρεάστηκαν από τη διδασκαλία του όπως ο Πλωτίνος, ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος, ο Πρόκλος και ο Δαμάσκιος. Για τον καθένα από τους ανωτέρω φιλοσόφους θα δίνονται βασικές φιλοσοφικές και θεολογικές θέσεις και όχι βιογραφικά στοιχεία. Στο παρόν άρθρο θα ιχνηλατήσουμε ομοιότητες και διαφορές της κοσμοθέασης του Πλάτωνα  με τον Ηράκλειτο. Σε επόμενα άρθρα θα ασχοληθούμε με τις αντίστοιχες θέσεις των νεοπλατωνικών.  Πώς ορίζει ο ΠλάτωναςΗ γνώση των ιδεών οριοθετεί τον πυρήνα της πλατωνικής επιστήμης. Στον κόσμο της ύλης δεν μπορεί να υπάρχει γνώση λόγω της μεταβλητότητας και της κινητικότητας των υλικών αντικειμένων, περί των οποίων μπορούν να διατυπωθούν μόνο γνώμες χωρίς γενικευμένη αξία. Η ύψιστη ιδέα για τον Πλάτωνα είναι αυτή του αγαθού την οποία παρομοίασε με την μονάδα. Η αναφορά αυτή δεν είναι τυχαία και αφετηρία έχει την πυθαγόρεια θεωρία των αριθμών,που δίνει κεντρική θέση στη θεία οντότητα της ύψιστης μονάδας. Οι επόμενες ιδέες προέρχονται από την μονάδα και αντιστοιχούνται με άλλους αριθμούς. 

τη γνώση και ποια η σχέση της θεωρίας του με τον κόσμο; Ο δάσκαλος του Αριστοτέλη θεωρούσε ότι η γνώση αφορούσε τον κόσμο των ιδεών, δηλαδή των άυλων, αμετάβλητων σταθερών νοητικών αντικειμένων.

     Η ανθρώπινη ψυχή για τον ιδρυτή της Ακαδημίας, αποτελεί κράμα που περιλαμβάνει τον υλικό κόσμο, αλλά και τον κόσμο των ιδεών.Αποτελείται από τρία μέρη το Λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικόν. Από αυτά μόνο το πρώτο μετέχει τον άφθαρτο κόσμο, ενώ τα άλλα δύο μετέχουν του κόσμου των αισθήσεων. Η ψυχή ανήκει στον κόσμο του γίγνεσθαι, τον μεταβαλλόμενο κόσμο των αισθήσεων, αλλά μετέχει και στον αμετάβλητο κόσμο των ιδεών. Αποτελεί ένα ενδιάμεσο, μια τομή δηλαδή μεταξύ του αμετάβλητου κόσμου των ιδεών και του μεταβλητού κόσμου της ύλης. Η ψυχή μπορεί να απεγκλωβιστεί από τον φθαρτό κόσμο με το θάνατο. Ακόμα μπορεί να το πετύχει με τη φιλοσοφική ενόραση.

      Ο επιφανέστερος μαθητής του Σωκράτη πιστεύει ότι ο κόσμος έχει αρχή. Ο Θέος μορφοποίησε μαθηματικά τον κενό χώρο και την ύλη, για να φτιάξει τον αισθητό κόσμο. Πρότυπο του θεού στη δημιουργία είναι  το νοητό όν, συγκείμενο από τις αιώνιες και άφθαρτες ιδέες. Ο Θεός λοιπόν έφτιαξε τον υλικό κόσμο με πρότυπο τον άϋλο κόσμο. Ο πρώτος όμως είναι φθαρτός γιατί η ύλη συνεχώς μεταβάλλεται, ο δεύτερος είναι άφθαρτος γιατί είναι αιώνιος και αμετάβλητος.

      Εκτός από τις ιδέες και την ύλη, υπάρχει ο κενός χώρος, ο οποίος αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο παίρνει μορφή ο υλικός κόσμος. Η Μαθηματική μορφοποίηση του χώρου έγινε από το θεό με τη χρήση ισοσκελών τριγώνων. Αυτά σχημάτισαν τα πέντε κανονικά στερεά δηλαδή το τετράεδρο, τον κύβο, το οκτάεδρο, το δωδεκάεδρο και το εικοσάεδρο.

Μέσα στη φύση των ιδίων των Μαθηματικών κρύβεται η ατέλεια με την μορφή των αρρήτων αριθμών.Υπάρχουν λόγοι μεταξύ αριθμών, όπως ο λόγος μεταξύ της υποτείνουσας και της κάθετης πλευράς ορθογωνίου τριγώνου, που δεν μπορούν να αποδοθούν εξ’ ολοκλήρου με ένα ρητό αριθμό. Ο Θεός λοιπόν του Πλάτωνα περιορίζεται , πέρα από την ύλη και από τα Μαθηματικά, στη δημιουργία ενός τέλειου κόσμου.

       Ο Θεός του Πλάτωνα, ως προς την ουσία του είναι τελείως άγνωστος και ακατάληπτος. Δεν είναι παντοδύναμος αφού η δημιουργική του δύναμη περιορίζεται από τις εγγενείς αδυναμίες της ύλης και των μαθηματικών. Ούτε είναι το μόνο αιώνιο ον αφού αιώνια είναι και η ύλη, έστω και αν αλλάζει μορφές, και ο χώρος και οι ιδέες. Ο Πλατωνικός Θεός, ως αιτία της δημιουργίας, που οντολογικά είναι κίνηση, δεν είναι ιδέα, αλλά ψυχή. Οι τελευταίες εκτός από αιώνιες είναι και αμετάβλητες . Ο Θεός είναι ένας, άρα δεν μπορεί να χωριστεί σε μέρη, άρα δεν έχει αρχή και τέλος, άρα είναι απεριόριστος και χωρίς περίγραμμα.Από την απειρία του προκύπτει ότι δεν μπορεί να οριστεί σε σχέση με ορισμένο χώρο, ούτε να κινηθεί εντός αυτού. Δεν είναι όμως ούτε ακίνητος, εφόσον η κίνηση ορίζεται ως αλλάγη θέσης σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο. Δεν μπορεί να είναι όμοιος με οποιοδήποτε άλλο ον λόγω της μοναδικότητας του. Δεν μπορεί όμως και να διαφέρει από ένα άλλο ον, διότι η διαφορά προκύπτει από συγκεκριμμένο μέρος ή χαρακτηριστικό που διαφέρει και ο Θεός δεν έχει μέρη, είναι ένας. Δεν μπορεί ούτε με τον εαυτό του να ταυτιστεί, γιατί τότε θα είχε και δεύτερο χαρακτηριστικό εκτός της ενότητας , την ταυτότητα. Με παρόμοιο συλλογισμό προκύπτει ότι ο Θεός δεν μπορεί να είναι ούτε ίσος ούτε άνισος με ότιδήποτε, γιατί η ισότητα και η ανισότητα είναι χαρακτηριστικά και ο θεός ορίζεται  από την ενότητα και μόνο. Περεταίρω ο Θεός δεν μπορεί να οριστεί σε σχέση με τον χρόνο, ο Θεός δεν είναι τώρα, πρίν ή μετά από ένα άλλο συμβάν, γιατί αυτό του προσθέτει χαρακτηριστικά και το μόνο που έχει είναι η ενότητα. Πως μπορείς όμως να δώσεις ύπαρξη σε ένα ον που δεν μπορείς να το τοποθετήσεις στο χρόνο, ούτε να το προσδιορίσεις σε σχέση με οτιδήποτε άλλο ή σε σχέση με τον εαυτό του; Τελικά προκύπτει ότι για το Θεό:(Παρμενίδης)

«ούτε ονομάζεται, όυτε λέγεται, ούτε δοξάζεται, ούτε κρίνεται, ούτε γίνεται γνωστός, ούτε αντιληπτός με τις αισθήσεις»

      Ο Πλάτωνας προφανώς είναι ο πατέρας της αρνητικής ( αποφατικής) Θεολογίας. Η άποψη ότι η ουσία του Θεού είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη διάνοια υπάρχει και στον Χριστιανισμό.Καμμιά περιγραφή δεν μπορεί να γίνει για τον Θεό. Μόνο ενορατικά, ως αποτέλεσμα εσωτερικού διαλογισμού μπορεί να γίνει θέαση της άρρητης θείας ουσίας. Ο Θεός αποκαλύπτεται στον μύστη ως αστραπή όπως την φωτιά που ξαφνικά θεριεύει από ένα σπινθήρα.

          Πηγή του κακού κατά τον Πλάτωνα είναι η άτακτη κίνηση. Αυτή προκαλείται από κακές ψυχές. Ποιες όμως είναι οι κακές κινήσεις; Ως τέτοιες εκλαμβάνονται όλες οι ασύμμετρες κινήσεις εκτός από την ομαλή κυκλική που ονομάζεται θεία κίνηση. Τα άστρα για τον Πλάτωνα είναι ορατοί Θεοί, άρα οι κυκλικές κινήσεις τους είναι απόδειξη της καλής τους φύσης.

        Ποια όμως είναι η σχέση της Πλατωνικής φιλοσοφίας και Θεολογίας με τις αντίστοιχες θέσεις του Ηράκλειτου; Η αποσπασματική μορφή που έχουμε σήμερα αναφορικά με τις διδαχές του Εφέσιου φιλόσοφου δεν μας επιτρέπει μια πλήρη σύγκριση. Αβίαστα όμως προκύπτουν μια σειρά διαφορές τις οποίες θα παραθέσουμε.

1) Η πίστη του Πλάτωνα σε δημιουργό Θεό, που πλάθει τον κόσμο με πρότυπο τις ιδέες, δεν υπάρχει στον Ηράκλειτο. Στα αυτιά μας αντηχεί, το απόσπασμα  30:

« Τον κόσμο αυτό που είναι ο ίδιος για όλα τα όντα, δεν τον έπλασε κανένας θεός και κανένας άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα είναι και θα είναι αείζωο πύρ, που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με ορισμένο μέτρο και όμοια σβήνει.

      Ο κόσμος του Ηράκλειτου είναι αιώνιος, αεικίνητος, μια ζωντανή φωτιά που ανάβει και σβήνει με μέτρο. Δεν δημιουργήθηκε από το Θεό, απεναντίας περιέχει το Θεό μέσα του. Ο Λόγος , ο Θεϊκός συμπαντικός νους είναι καθαρό πύρ. Στο μέτρο που οι ανθρώπινες ψυχές εξαγνίζονται και ξηραίνονται μετέχουν στην Θεία ουσία. Ο Ηράκλειτος είναι πανθεϊστής, αφού τα πάντα Θεός , σύμπαν , άνθρωπος είναι μια ομοούσια, πυρφόρα, ενότητα και ολότητα. Στην Πλατωνική φιλοσοφία αιώνιος δεν είναι ο κόσμος αλλά ο Θεός δημιουργός και οι ιδέες πρότυπα.

2) Η συνεχής κίνηση και μεταβολή των πάντων είναι καθολικός νόμος για τον Ηράκλειτο. Στην Πλατωνική φιλοσοφία υπάρχουν τα ακίνητα και αιώνια αρχέτυπα, και πρότυπα οι ιδέες. Αυτές δεν κινούνται ούτε μεταβάλλονται. Ο Θεός είναι η πηγή της κίνησης της ύλης, αλλά για τον ίδιο δεν μπορούμε να αποφανθούμε αν κινείται ή είναι ακίνητος.

3) Ο Πλάτωνας δεν πιστεύει στην αρμονική υπέρβαση των αντιθέτων, δεν ξεπερνά την διαφορετικότητα του καλού και του κακού. Το καλό, στέκεται σε ένα αιώνιο, αναλλοίωτο, αμετάβλητο, αρχετυπικό επίπεδο, αυτό του κόσμου των ιδεών. Απεναντίας η ύλη δεν αναμιγνύεται με τις ιδέες, είναι εξ’ορισμού κακή, ατελής,  κινούμενη ατάκτως και ασύμβατη με τον κόσμο των ιδεών. Το κακό προσδιορίζεται ως τέτοιο, γιατί προσδιορίζεται από το χρόνο, που οδηγεί στη φθορά και στο θάνατο. Για τον Πλάτωνα το καλό και το κακό είναι τόσο ασύμβατα όσο η ζωή και ο θάνατος , η φθορά και η αφθαρσία. Η ιδέα ότι ο Θεός είναι ζωή, ενώ η απομάκρυνση από το Θεό και η προσκόλληση στη φθαρτή ύλη οδηγεί στο Θάνατο, έγινε στους μεταχριστιανικούς αιώνες βασικό δόγμα του Χριστιανισμού. Ο Πλάτωνας οφείλει τη μεγάλη του φήμη, ως σήμερα γιατί πλησίασε , πριν τον Χριστό τα δόγματα της θρησκείας του Ναζωραίου.

       Είναι αξιοσημείωτο πως, παρά τις θεμελιώδεις διαφορές τους, τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Ηράκλειτος πιστεύουν στην ύπαρξη νόμων, που καθορίζουν τη λειτουργία του υλικού κόσμου και δεν είναι δυνατό να παραβιαστούν. Έτσι ο Θεός του Πλάτωνα μορφοποιεί τον κενό χώρο με μαθηματικά πρότυπα. Ο Εφέσιος φιλόσοφος από την άλλη, αν και δεν προσδιορίζει τη φύση των μέτρων που διοικούν τον κόσμο, ( τουλάχιστον στα αποσπάσματα που σώθηκαν ) είναι όμως άτεγκτος και ανυποχώρητος στη θέση ότι ούτε άνθρωποι, ούτε Θεοί μπορούν να τους παραβιάσουν.Το απόσπασμα 94 δεν αφήνει καμμιά αμφιβολία περί τουτού.