Ο Ηράκλειτος, ο Αριστοτέλης και οι ασύμβατες κοσμοθεωρίες τους

Τα βιογραφικά του Αριστοτέλη έχουν αναφερθεί σε προηγούμενο άρθρο. Εδώ θα δούμε την γνωσιοθεωρία, την φιλοσοφία και τη θεολογία του μεγάλου Σταγειρίτη και ακολούθως θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε ομοιότητες και διαφορές με τον Ηράκλειτο.

         Πως φτάνουμε στην γνώση; Η λέξη κλειδί για την απάντηση είναι η λέξη εποπτεία. Αυτή σημαίνει την γνώση των γενικών αρχών και αξιωμάτων της Λογικής. Από τα επιμέρους δεδομένα της φυσικής πραγματικότητας μέσω των αισθήσεων ( διαισθητικά δηλαδή) ομαδοποιούμε τα ειδικά σε μεγαλύτερα σύνολα ομοειδών αντικειμένων ή εννοιών μέχρι να φτάσουμε τις γενικές αρχές, πέραν των οποίων δεν μπορούμε να γενικεύσουμε. Η όλη διαδικασία από το μερικό στο γενικό καλείται επαγωγή. Αλλά η επαγωγή είναι ο προθάλαμος και μόνο...

        Η καθαυτό αριστοτελική επιστήμη και λογική είναι παραγωγική. Με βάση τις γενικές αυτές αλήθειες μπορούμε να συνάγουμε μερικότερα συμπεράσματα. Από τα γενικά αποδεικνύουμε τα επιμέρους, και από αυτά μπορούμε να καταλήξουμε σε ακόμα ειδικότερα συμπεράσματα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται παραγωγική λογική και σχηματοποιείται ως εξής:

Αν μια γενική προτάση ( Αξίωμα )  περιέχει ( επαληθεύει ) μια ειδική πρόταση, περεταίρω δε η μερική πρόταση επαληθεύει μια ακόμα μερικότερη  πρόταση, τότε η πρώτη γενική πρόταση επαληθεύει την Τρίτη. Με Μαθηματικό συλλογισμό:

Αν   Α > Β και Β> Γ , περεταίρω δε Α → Β και Β → Γ τότε  Α → Γ. 

     Ο Αριστοτέλης ανάπτυξε την Λογική του στα έργα Αναλυτικά Πρότερα και Αναλυτικά ΄|Υστερα.  Οι βασικοί νόμοι της Αριστοτελικής ( Τυπικής )Λογικής, που στηρίζονται πάνω στον Ορθό Λόγο, είναι οι ακόλουθοι τέσσερεις:

Α) Ο Νόμος της ταυτότητας: Κάθε αντικείμενο, έννοια, ιδέα ταυτίζεται με τον εαυτό του. Με Μαθηματική διατύπωση: Α≡ Α ( Αυτό σημαίνει ότι το Α ταυτίζεται με τον εαυτό του )

Β) Ο Νόμος της Αντίφασης: Κάθε έννοια δεν μπορεί να ταυτιστεί με την αντίθετο της. Δεν μπορεί , ταυτόχρονα, να είναι και να μήν είναι κάτι. Με μαθηματική διατύπωση αν Α≡ Α τότε Α≠ Όχι Α. ( Εφόσον Α ταυτίζεται με Α, δεν μπορεί το Α να ταυτίζεται με οποιαδήποτε έννοια διαφορετική του Α.

Γ) Ο Νόμος του αποκλεισμού του τρίτου. Αν έχουμε δύο αντιφατικές προτάσεις τότε, είτε η μιά , είτε η άλλη θα είναι σωστή. Δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα ορθές και οι δύο.

Δ)Ο Νόμος του επαρκούς λόγου: Κάθε πρόταση τότε μόνο θεωρείται αληθής , αν αποδειχθεί η αλήθεια της με αδιαμφισβήτητα δεδομένα που οδηγούν στην επαλήθευση της. Χωρίς απόδειξη, τίποτε δεν γίνεται εκ των προτέρων αποδεκτό.

     Η τυπική λογική του Αριστοτέλη δεν συμφωνεί με τους κανόνες της διαλεκτικής λογικής, πατέρας της οποίας μπορεί να θεωρηθεί ο Ηράκλειτος. Για την ασυμφωνία αυτή όμως θα μιλήσουμε σε επόμενη παράγραφο.

       Σε αντίθεση με τον δάσκαλο του τον Πλάτωνα, που διαχωρίζει τον κόσμο των ιδεών από τον κόσμο των αισθητών, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οι έννοιες, οι ιδέες ενυπάρχουν στα φαινόμενα ως ενδελέχεια. Η ιδέα είναι μέρος της ύλης, και της δίνει τη δυνατότητα να πάρει μορφή και να γίνει μέρος του αισθητού κόσμου. Για τον Αριστοτέλη δεν υπάρχει το πρόβλημα να εξηγήσει πως ο κόσμος των ιδεών επιδρά στον κόσμο της ύλης, αφού η ύλη εμπεριέχει την ιδέα, ως δυνατότητα εκδήλωσης.

    Για τον Αριστοτέλη ο Θεός είναι αμετάβλητος και ακίνητος. Είναι  το αίτιο κάθε κίνησης και μεταβολής στον κόσμο, γιαυτό στα Φυσικά του ο Σταγειρίτης τον ονόμαζει το «Πρώτον Κινούν Ακίνητο» Ο Θεός πάντα υπάρχει και πάντα προκαλεί την κίνηση που είναι το μέτρο του χρόνου. Η κίνηση και ο χρόνος είναι αιώνια όπως και ο Θεός. Αν ο χρόνος είχε αρχή, το ερώτημα τι συνέβαινε πριν την αρχή αυτή θα είχε νόημα, αν προϋπήρχε ο χρόνος, πράγμα που αναιρεί την αρχική υπόθεση. Η κίνηση διαφέρει ανάλογα με το στοιχείο που αναφέρεται. Η Γη και το νερό κινούνται ευθύγραμμα και προς τα κάτω, ο δε αέρας και η φωτιά ευθύγραμμα και προς τα πάνω. Ο αιθέρας, το πέμπτο στοιχείο κινείται κυκλικά. Το στοιχείο αυτό αποτελεί την ουσία των ουρανίων σωμάτων. Με την τελευταία αυτή παραδοχή ο Αριστοτέλης ερμηνεύει την κίνηση των άστρων , που κινούνται πάνω σε ομόκεντρες σφαίρες με κοινό κέντρο πάνω στη γη.

      Ο Αριστοτέλης είναι ο θεμελιωτής της καταφατικής θεολογίας, επειδή προσδίδει στο θεό συγκεκριμμένα χαρακτηριστικά. Το Ανώτατο Ον του Αριστοτέλη είναι ένας, ακίνητος, αίτιο κάθε κίνησης και μεταβολής. Εμπνέει αγάπη και επιθυμία στις ουράνιες σφαίρες. Είναι ουσία διαφορετική από τον κόσμο. Έχει στον υπέρτατο βαθμό νόηση, αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία. Έχει ως γνωρισμά του την μακαριότητα, ως αποτέλεσμα της αυτογνωσίας του. Είναι άναρχος αιώνιος και τέλειος. Δεν προνοεί για τον κόσμο, τον οποίο , σε αντίθεση με τον χριστιανικό Θεό δεν έχει δημιουργήσει εκ του μηδενός. Αν όμως ο Αριστοτελικός Θεός δεν είναι ο δημιουργός του κόσμου, αποτελεί το τέλος, το σκόπο δηλαδή του κόσμου και κάθε επιμέρους ύπαρξης. Αυτό σημαίνει την πορεία προς την γνώση, την αυτογνωσία. Ο Θεός ως υπέρτατη νόηση, περιέχει το σύνολο της γνώσης που είναι ο σκόπος κάθε ύπαρξης. Ο άνθρωπος που πετυχαίνει την αυτογνωσία , πλησιάζει την κατάσταση του Θεού. Το «Γνώθι Σαυτόν » είναι ο δρόμος προς τη θέωση.

    

Υπάρχει διάσταση στις θεωρήσεις Ηράκλειτου και Αριστοτέλη ως προς τη θέαση του κόσμου, του θεού , του γίγνεσθαι. Ο Εφέσιος, σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, δεν εξαιρεί το Ανώτατο Ον από τον βασικό νόμο της κίνησης, της μεταβολής, της αλλαγής των μορφών. Ο Θεός Λόγος του Ηράκλειτου καθάρο αεικίνητο πυρ, μετέχει της κίνησης του κόσμου, είναι ο κόσμος, είναι το υπερσύνολο που ενοποιεί τις μορφές στο υπέρτατο ένα. Όπως τα πάντα είναι αλλάγες του πυρός έτσι και ο Λόγος είναι πυρ που ανάβει και σβήνει με μέτρο. Από την άλλη το Αριστοτελικό Πρώτον Κινούν Ακίνητο είναι η αιτία της μορφοποίησης , διαφοροποίησης, κίνησης εν χρόνω του σύμπαντος κόσμου, πλην όμως το ίδιο είναι αδιαφοροποίητο, ακίνητο, άχρονο και αιώνιο.

     Κοινό σημείο των δύο σοφών, αλλά και γενικά της αρχαιοελληνικής διανόησης και φιλοσοφίας, είναι η ανάδειξη του κόσμου σε αιώνιο μόρφωμα , χωρίς αρχή μέσα στον χρόνο. Για τους αρχαίους Έλληνες η εκ του μηδενός δημιουργία του υλικού κόσμου, είναι αδιανόητη. Ο Θεός του Αριστοτέλη μπορεί να είναι η αιτία της κίνησης του κόσμου, όμως δεν είναι ο δημιουργός του κόσμου. Τίποτε, για την αρχαιοελληνική διανόηση δεν δημιουργείται εκ του μή όντος , η δε ιδέα ενός θεού που , με μόνο τον λόγο του, οδηγεί τον ανύπαρκτο κόσμο στην ύπαρξη θα τους φαινόταν αδιανόητη.

      Η μέγιστη διάσταση όμως μεταξύ του Εφέσιου και του Σταγειρίτη, βρίσκεται στους κανόνες της λογικής. Η αρμονία των αντιθέτων, η βαθύτερη ενότητα τους είναι κάτι αδιανόητο για την τυπική λογική. Η ρήση του Ηράκλειτου ότι το Παν είναι γεννητό και αγέννητο, διαιρετό και αδιαίρετο , θνητό και αθάνατο βρίσκεται σε σύγκρουση με τον Νόμο της Αντίφασης που ορίζει ότι κανένα πράγμα δεν μπορεί να ταυτιστεί με το αντίθετο του. Ο Ηράκλειτος, πατέρας της διαλεκτικής λογικής, θα περιγελούσε τον Αριστοτέλη για την άποψη του αυτή. Ευτυχώς όμως για τον Σταγειρίτη είναι μεταγενέστερος , και την κριτική του σκοτεινού φιλοσόφου υπέστησαν ο Όμηρος και ο Ισίοδος.

     Διαλεκτική και τυπική λογική είναι δύο συστήματα ασυμβίβαστα. Η πρώτη περιγράφει τους κανόνες ενός κόσμου που βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, μεταβολή, ένα διαρκές γίγνεσθαι. Η δεύτερη εξετάζει ενά κόσμο στατικό, αμετάβλητο, μια σύνθεση αιώνιων στιγμών, κάτι σαν φωτοστιγμιότυπα. Είναι ένα σύστημα πλήρες, αλλά δεν περιγράφει τον πραγματικό κόσμο. Ο Ηράκλειτος, ξεπερνώντας τον κόσμο της αντίφασης, διαβλέποντας ότι τα αντίθετα σε ένα βαθύτερο επίπεδο είναι ομώνυμα κατάφερε να δει την μεγάλη εικόνα ενός κόσμου που συνεχώς μεταβάλλεται και παρά ταύτα είναι ο ίδιος. Όπως θα δούμε σε μεταγενέστερο κεφάλαιο, η άποψη αυτή κερδίζει σήμερα έδαφος, σε κλάδους της σύγχρονης επιστήμης, όπως την κβαντική φυσική.