Ηράκλειτος και Στωική Φιλοσοφία

            Ο Ζήνωνας ο Κιτιέας, έμπορος από το Κίτιο της Κύπρου, αποφάσισε να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία μετά την ανάγνωση των απομνημονευμάτων του Ξενοφώντα. Πήγε λοιπόν στην Αθήνα και μαθήτευσε σε διάφορους δασκάλους όπως τον κυνικό Κράτη, τον Πολέμωνα, που στα τέλη του 4^ου π.Χ. αιώνα ήταν επικεφαλής της Πλατωνικής Ακαδήμιας και άλλων επιφανών δασκάλων της εποχής. Η διάρκεια της μαθητείας του κοντά σε γνωστούς δασκάλους των Αθηνών βοήθησε τον Ζήνωνα να αποκρυσταλλώσει την δική του φιλοσοφία. Ώριμος φιλοσοφικά ίδρυσε το 300π.Χ. τη δική του σχολή στην Ποικίλη Στοά. Δίδαξε δε εκεί για 36 χρόνια μέχρι το 264 π.Χ. που πέθανε αυτοκτονώντας. Έγραψε πολυάριθμα έργα από τα οποία σώθηκαν μόνο κάποια αποσπάσματα. Κοντά του μαθήτευσαν επιφανή πρόσωπα όπως ο Αντίγονος ο Γονατάς βασιλιάς της Μακεδονίας. Είναι ο ιδρυτής της στωικής φιλοσοφίας, την οποία διαίρεσε σε Λογική, φυσική και ηθική. Ο Ζήνωνας δέκτηκε επιδράσεις από τον Ηράκλειτο, όπως θα δούμε και πιο κάτω αναπτύσσοντας τη φιλοσοφία του.

        Ο Ζήνωνας πίστευε ότι ο Θεός είναι Λόγος και πρόνοια που ενυπάρχει στην ύλη την κινεί, την πλάθει και τη δημιουργεί με βάση ένα λογικό σχέδιο.

Είναι η ζωντανή δύναμη που συνέχει το παν , ο Σπερματικός Λόγος που μορφοποιεί το σύμπαν. Όπως το σπέρμα  με την ενεργητικότητα του διαπερνά το ωάριο το γονιμοποιεί και δημιουργεί νέα ζωή έτσι και ο Θεός Λόγος γονιμοποιεί την αδρανή νεκρή και παθητική ύλη, δημιουργώντας τον κόσμο. Στο σημείο αυτό δεν μπορεί παρά να διακρίνουμε σημεία ομοιότητας μεταξύ του Ηρακλειτικού Λόγου και της Θεότητας της Στωϊκής φιλοσοφίας ως της ενεργητικής αρχής που δημιουργεί και συνέχει τον κόσμο. Ο φιλόσοφος της Εφέσου συχνά αναφέρεται στον Λόγο ως το συμπαντικό νου και τον καθολικό νόμο που ελέγχει τα πάντα και τα πάντα γίνονται σύμφωνα με αυτόν. Τίποτε και κανένας, ούτε θεός ούτε άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από τα μέτρα, που ο καθολικός Λόγος εφαρμόζει οικοδομώντας αενάως το σύμπαν.

       Ο Λόγος του σκοτεινού φιλοσόφου είναι καθαρόν πυρ, όπως πύρ είναι η ουσία των όντων. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Ηρακλείτιος Θεός Λόγος είναι ομοούσιος της ύλης , τα πάντα έχουν μέσα τους το θεό και ο Θεός βρίσκεται παντού σε όλα τα αντικείμενα εφόσον τα πάντα είναι πυρ. Ομοίως και ο Ζήνωνας αναπτύσσει μια παρόμοια πανθεϊστική αντίληψη. Ο δικός του Λόγος, ο θεός ορθός Λόγος αποτελείται από το συνδυασμό των ενεργητικών στοιχείων του Πυρός και του αέρος. Από την άλλη το παθητικό στοιχείο του σύμπαντος, η ύλη είναι ο συνδυασμός της γης και του ύδατος. Παρά τη διαφοροποίηση είναι αξιοσημείωτη η κοινή πίστη και των δύο φιλοσόφων στην πύρινη υπόσταση του θεϊκού Λόγου. Όπως θα λέγαμε με σημερινούς όρους, μεταφράζοντας το πύρ σε ενέργεια, τα πάντα είναι ενέργεια, ανταλλάζονται με ενέργεια, κινούνται , μορφοποιούνται δομούνται και αποδομούνται λόγω αυτής. Η σημερινή ενέργεια οστόσο εκλαμβάνεται από τους φυσικούς ως μια άλογη μεταβάλλουσα αρχή, ενώ από την άλλη Ηράκλειτος και Ζήνωνας την βλέπουν ως την λογική θεϊκή διάνοια που δρα μορφοποιώντας τον κόσμο βάση σχεδίου. Η αναλογία πυρός και αέρος είναι διαφορετική στα διάφορα όντα.

    Ο Ζήνωνας πίστευε στην ύπαρξη ενός θεού και ερμήνευε το δωδεκάθεο του Ολύμπου, ως σύμβολο των διαφορετικών εκδηλώσεων της μίας θεότητας στον κόσμο της ύλης. Οι ανθρωπόμομορφοι θεοί αλληγορικά συμβολίζουν διάφορες ιδιότητες της μίας θεότητας. Η μυώδης μορφή του Δία συμβολίζει την θεϊκή δύναμη και σταθερότητα. Ο κεραυνός του Διός συμβολίζει την πύρινη και ενεργητική φύση της θεότητας. Η Ήρα από την άλλη , κατά τους στωικούς συμβολίζει την δεύτερη ενεργητική δύναμη, δηλαδή τον αέρα. Ο συμβολισμός υπάρχει στο ίδιο το όνομα που αποτελεί αναγραμματισμό της λέξεως αήρ. Στο σημείο αυτό συμφωνεί όχι μόνο με τον Ηράκλειτο, αλλά και με τους περισσότερους αρχαίους φιλοσόφους που ήταν βασικά μονοθεϊστές. Μεταγενέστερες αναφορές που χαρακτηρίζουν τους αρχαίους Έλληνες ως ειδωλολάτρες, είναι λοιπόν αναληθείς.

        Η ηθική του Ζήνωνα στηρίζεται στην άκαμπτη αντίθεση μεταξύ αρετής και κακίας.

Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να επισημάνουμε μια ουσιώδη διαφορά με τον Ηράκλειτο ο οποίος στο απ. 58 δηλώνει την ενότητα και την συμπληρωματικότητα καλού και κακού. ( Ακόμα και τη σχετικότητα τους θα πρόσθετα εγώ). Ο Ζήνωνας στον τομέα αυτό τουλάχιστο,  δεν συμμερίζεται την άποψη για την βαθύτερη και ουσιαστικότερη ενότητα των αντιθέτων. Παρόλα αυτά η έννοια του κακού ήταν ένα αγκάθι, μια δυσλειτουργεία στην στωϊκή ερμηνεία του κόσμου. Αν το σύμπαν είναι ένα οικοδόμημα δομημένο σε ένα λογικό σχέδιο, ένα απαύγασμα λογικής και σοφίας, ποια θέση είχε το κακό σε αυτό το λογικό οικοδόμημα; Πως μπορούσαν λοιπόν να ερμηνευτούν λογικά τα κακά αυτού του κόσμου; Ο πόνος, η πείνα, οι φυσικές καταστροφές; Αν το σύμπαν είναι δομημένο με βάση ένα λογικό σχέδιο γιατί υπάρχει τόσο χάος σ’αυτό; Η τυπική λογική δεν μπορεί να δώσει ικανοποιητική απάντηση και σίγουρα ο Ζήνωνας θα πέρασε αρκετές νύκτες ξάγρυπνος προσπαθώντας να διατυπώσει μια λογική απάντηση που όμως δεν την βρήκε ποτέ. Αυτό γιατί και στο σημείο αυτό δεν κατάφερε να συλλάβει την ουσιαστική ενότητα των αντιθέτων. Λογική και παράλογο, τάξη και αταξία , δομή και χάος δεν είναι ασυμβίβαστες έννοιες όπως τις έβλεπαν οι στωϊκοί αλλά δυμαμικές ενότητες που νοηματοδοτούν η μια την άλλη. Όπως ένας μαγνήτης έχει δύο πόλους αλλά σχηματίζει ένα μαγνητικό πεδίο, η ύπαρξη δε ενός μαγνητικού μονοπόλου είναι αδύνατη, έτσι η τάξη και το χάος είναι οι δύο όψεις της μιας πραγματικότητας του κόσμου που , σε αντίθεση με τον Ηράκλειτο οι Στωϊκοί δεν κατόρθωσαν να δούν.  Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τον Ηράκλειτο που λέγει(Απ. 51)

«Δεν καταλαβαίνουν πως κάτι που έχει μέσα του αντίθετες τάσεις συμφωνεί με τον εαυτό του»

Ακόμα οι άνθρωποι δυσκολεύονται πολλές φορές να πιστεύσουν ότι το καλό και το κακό μπορεί να μην σημαίνουν τίποτε, αν τα δούμε στην κοσμική τους διάσταση. Βλέπουν το σύμπαν μέσα από τη δική τους μικρή υποκειμενική άποψη, και σαν τον προκρούστη προσπαθούν να το φέρουν στα δικά τους μέτρα. Όμως η φύση συνήθως αδιαφορεί για τις δικές μας προκαταλήψεις.....

          Ο Ζήνωνας πίστευε ότι πηγή της γνώσης είναι οι αισθήσεις. Από τις αισθήσεις ο εγκέφαλος σχηματίζει εικόνες και κατ’ επέκταση έννοιες και σταδιακά και συσσωρευτικά με την εμπειρία γνώσεις. Ο Ηράκλειτος δεν θα διαφωνούσε στον τομέα αυτό. Είναι γνωστή η άποψη του που διατυπώνεται στο απ. 55 ότι προτιμά να μαθαίνει όσα μπορεί να δεί και να ακούσει. Ακόμα στο  απ. 101^α δηλώνει ότι θεωρεί τα μάτια καλύτερο μάρτυρα, όσο αφορά την πρόσβαση στην γνώση. Παρόλα αυτά όμως δεν περιορίζεται στις αισθήσεις ως πηγές γνώσεις. Θεωρεί την αυτοέρευνα ως πηγή της ουσιαστικής γνώσης. Εφόσον τα πάντα είναι ένα, η γνώση του εαυτού οδηγεί στην βαθύτερη γνώση του σύμπαντος. Στο απόσπασμα 101 δηλώνει: Αναζήτησα τον εαυτό μου. Σαν να θέλει να πεί. Ο εξωτερικός και ο εσωτερικός κόσμος είναι ένα και το αυτό. Αν θέλετε να γνωρίσετε τον κόσμο μάθετε τον εαυτό σας, γιατί ο υποκειμενικός και ο αντικειμενικός κόσμος ανήκουν στην ίδια ενιαία ομοούσια ενότητα.

          Οι Στωικοί πίστευαν σε μια πλήρη αιτιοκρατική (ντετερμινιστική ) ερμηνεία του σύμπαντος. Με βάση αυτή την ερμηνεία πίστευαν ότι, η γνώση των αιτίων οδηγεί στην γνώση των αποτελεσμάτων. Για μια διάνοια αρκούντως ικανή, που θα μπορούσε να γνωρίζει όλες τις αιτιακές σχέσεις του σύμπαντος, τότε αυτή θα μπορούσε να προβλέψει όλα τα μελλοντικά γεγονότα, τα οποία υποχρεωτικά θα έμελλαν να συμβούν. Αυτό γιατί με βάση τη συλλογιστική τους ορισμένο αίτιο οδηγεί σε ορισμένο αποτέλεσμα. Μια τέτοια κατάσταση καταργεί την ανθρώπινη ελευθερία, οδηγεί δε σε μια μοιρολατρική και μηχανιστική ερμηνεία του κόσμου. Ο Ηράκλειτος δεν θα συμφωνούσε με μια τέτοια θεώρηση. Όπως λέει και στο απ. 18 όποιος δεν ελπίζει δεν θα βρει το ανέλπιστο. Το ανέλπιστο , το απίθανο δεν είναι αδύνατο. Ο άνθρωπος ο παρατηρητής είναι μέρος της παρατήρησης και μπορεί λοιπόν να την επηρεάσει. Όποιος έχει επαρκή θέληση μπορεί να αλλάξει τις αιτίες και άρα και τον κόσμο. Ο άνθρωπος δεν είναι λοιπόν δούλος της μοίρας του, κάποιοι θα ήθελαν να το πιστεύσει για να τον ποδηγετούν.

     Ο Ηράκλειτος και οι Στωικοί συμφωνούν ότι κατά περιοδικά διαστήματα, ο κόσμος καταστρέφεται με εκπύρωση και ξαναδημιουργείται . Η γραμμική ερμηνεία του χρόνου και του σύμπαντος που υπάρχει στον χριστιανικό κόσμο δεν γίνεται αποδεκτή από αυτούς. Ούτε η εκ του μηδενός συγκρότηση του κόσμου και της ύλης. Το σύμπαν υπάρχει αιώνια , οι μορφές όμως που το αποτελούν αλλάζουν συνεχώς. Η αλλάγη και η κίνηση είναι η ουσία του σύμπαντος. Η ιδέα μιας εσχατολογικής ερμηνείας του κόσμου θα ηχούσε παράξενα στ’αυτιά του Ηράκλειτου. Γιαυτόν  δημιουργία και καταστροφή αποτελούν όψεις του ιδίου δρόμου, κάτι σαν τον ανήφορο και τον κατήφορο, που ενώ αποτελούν το ίδιο οδόστρωμα παίρνουν το όνομα τους από την διεύθυνση κίνησης του ταξιδευτή....