Θαλής, ο πρωτεργάτης της επιστημονικής επανάστασης

Μιχάλης Α. Πόλης εκπαιδευτικός

Το κοσμοϊστορικό πλαίσιο

Η Μίλητος, η πατρίδα του Θαλή ,  χτισμένη κοντά στις εκβολές του ποταμού Μαίανδρου, υπήρξε η σημαίνουσα πόλη της ελληνικής Ιωνίας, με τις περισσότερες  αποικίες . Κατά τον 7^ο   προχριστιανικό αιώνα,  ήταν αρκετά ισχυρή για να σταθεί όρθια στον πόλεμο με τους Λυδούς που διάρκεσε 13 χρόνια ως το 611 π.Χ. Υπέκυψε μόνο στην περσική αυτοκρατορία εκατό χρόνια αργότερα. Ήταν φημισμένη για την υφαντουργία, την βιοτεχνία, το εμπόριο  και οι γειτονικές πόλεις  ζήλευαν  τον πλούτο της. Σε αυτό το περιβάλλον γεννήθηκε ο Θαλής μεταξύ του 640 και του 624 π.Χ.  Οι γονείς του ήταν  ο Εξαμύης και η Κλεοβουλίνη,   που οι πρόγονοι τους κατοικούσαν στη Φοινίκη.

Τον 6^ο προχριστιανικό αιώνα στην Ιωνία  έγινε  η μεγαλύτερη πολιτισμική επανάσταση. Για πρώτη φορά παραμερίστηκε η μυθολογική ερμηνεία του κόσμου και στη θέση της ανέτειλε η φυσική φιλοσοφία. Πρωτεργάτης αυτής της κοσμοϊστορικής αλλαγής ο Θαλής, που δίκαια κατατάχθηκε ως ένας των επτά σοφών της  Ελλάδας. Ο Θαλής προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της επιστήμης και να εξηγήσει φυσικά φαινόμενα όπως  την έκλειψη ηλίου χωρίς να χρησιμοποιεί αναφορές στην μυθολογία, όπως γινόταν μέχρι την εποχή του. Υπήρξε μεγάλος δάσκαλος με  πολύ ισχυρή επιρροή σε όλους σχεδόν τους μεταγενέστερους  φιλοσόφους.  Ο μαθηματικός και φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ είπε χαρακτηριστικά ότι η δυτική φιλοσοφία αρχίζει με τον Θαλή. Στον διάλογο του Πλάτωνα Πρωταγόρας, το όνομα του  εμφανίζεται πρώτο στον κατάλογο των σοφών. Ο Αριστοτέλης θεωρεί τον Θαλή ως τον πρώτο Έλληνα φιλόσοφο. Το  έργο  του προκάλεσε τον θαυμασμό όλων των Προσωκρατικών Φιλοσόφων, οι οποίοι από  τον Θαλή παραδειγματίστηκαν και ακολουθώντας τη δική του επιστημονική εξέταση του κόσμου ονομάστηκαν φυσικοί φιλόσοφοι. Σημαντικότατη πηγή πληροφοριών για τον Θαλή είναι το έργο Βίοι Φιλοσόφων του Διογένη Λαέρτιου. Η σχετική αναφορά αρχίζει έτσι:

 «τον δε Θαλῆν Μίλητος Ἰὰς θρέψασ᾽ ἀνέδειξεν ἀστρολόγον πάντων πρεσβύτατον σοφίῃ».

Θαλής ο μετεωρολόγος  και αστρονόμος

Εστιάζοντας στο Θαλή, οφείλουμε να δούμε κάποιο χαρακτηριστικό στιγμιότυπο της ζωής του που οριοθετεί την προσωπικότητα του. Ήταν ο πρώτος συστηματικός αστρονόμος και μελετούσε με τόση προσήλωση τον ουράνιο θόλο, που η δοξογραφική παράδοση αναφέρει ότι   δεν είδε το στόμιο που έχασκε κάτω από  τα πόδια του και έπεσε σένα ξεροπήγαδο. Οι συμπολίτες του που ήταν πρακτικοί άνθρωποι και κυνηγούσαν μετά μανίας τον πλούτο, κορόιδεψαν  την αφοσίωση του σε μια μελέτη χωρίς  πρακτικό, οικονομικό όφελος. Σε μια άλλη παραλλαγή που διασώζει  ο Πλάτωνας, ο Θαλής κατά τη νυκτερινή του βόλτα παρατηρούσε τα άστρα με τόση αφοσίωση, που παραλίγο να πέσει στο  ξέσκεπο πηγάδι που χάσκει μπροστά στα πόδια του. Μια δούλη που είδε την πορεία του προς την άβυσσο τον σώζει την τελευταία στιγμή, όμως κάνει γνωστή την ιστορία στην πόλη με αποτέλεσμα ο Θαλής να αντιμετωπίζει συνεχώς σκωπτικά και ειρωνικά σχόλια. Απτόητος όμως ο σοφός μας, τους απόδειξε ότι  γελά καλύτερα όποιος γελά τελευταίος. Οι αστρονομικές και μετεωρολογικές παρατηρήσεις του τον οδήγησαν στην πρόβλεψη ότι η επόμενη χρονιά θα είχε αυξημένη ελαιοπαραγωγή και συνακόλουθα μεγάλη ζήτηση ελαιοτριβείων. Υπενοικίασε λοιπόν σε ανύποπτο χρόνο φτηνά όλους τους μύλους της νότιας ιωνικής ακτής  και με  το μονοπώλιο αυτό, επέβαλε ψηλές τιμές στους ελαιοπαραγωγούς.  Με τα χρήματα που κέρδισε έγινε οικονομικά ανεξάρτητος και  απερίσπαστος από βιοποριστικούς περισπασμούς, αφιέρωσε τη ζωή του στο κυνήγι της γνώσης. Η ιστορία αυτή,  έχει ως στόχο να αναδείξει την ανωτερότητα του φιλοσόφου έναντι του  αμαθούς, εφόσον ο πρώτος, με βάση τις συστηματικές παρατηρήσεις του υλικού κόσμου είναι ικανός να εξηγήσει τα φαινόμενα και  να πλουτίσει όποτε το επιθυμεί, άσχετο αν  τελικά επιλέγει να αφοσιωθεί στον ανώτερο θεωρητικό βίο και την κατανόηση του επιστητού, αντί στην κατάκτηση του χρήματος.

Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Θαλής υπολόγισε το έτος σε 365 μέρες και οριοθέτησε χρονικά τις τέσσερις εποχές. Εντόπισε ημερολογιακά τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. Μελέτησε τις φάσεις της σελήνης, τη κίνηση των πλανητών και τη θέση των άστρων στον ουράνιο θόλο. Παρατήρησε τον  πολικό αστέρα και όρισε τον τρόπο που οι πλοηγοί ναύτες μπορούν να τον χρησιμοποιούν για να ταξιδεύουν.  Ανακάλυψε  ότι ο Ήλιος κατά την ετήσια (φαινόμενη) περιφορά του περί τη Γη δεν έχει την αυτή ταχύτητα. Μέτρησε τη φαινόμενη διάμετρο του ήλιου και της σελήνης και τις βρήκε ίσες με μισή μοίρα. Πραγματικά ξενίζει η παράξενη αυτή σύμπτωση, αφού η ισότητα του φαινομενικού μεγέθους ήλιου και σελήνης οδηγεί στο σπάνιο φαινόμενο της ολικής έκλειψης.  Όταν ο ήλιος και η σελήνη, στην αέναη κίνηση τους, τυγχάνει να  ευθυγραμμίζονται,  η σκιά της σελήνης πέφτει στη γη. Η παρατήρηση της περιοδικότητας των κινήσεων των δύο ουρανίων σωμάτων,  οδήγησε το Θαλή στην εκπληκτική πρόβλεψη της έκλειψης του ήλιου το 585 π.Χ. Το φυσικό αυτό φαινόμενο, που είναι παραδεκτό ιστορικό γεγονός, οδήγησε τη διακοπή της μάχης μεταξύ των Λυδών και των Μηδών λόγω της ανθρώπινης δεισιδαιμονίας. Η πρόβλεψη αύξησε κατακόρυφα τη φήμη του Θαλή  ως σοφού, αν και κατηγορήθηκε από κάποιους αμαθείς  ως μάγος. Μελέτησε τα μελτέμια και τα σύνδεσε με  τις πλημμύρες του ποταμού Νείλου. Αυτό προκύπτει και από τη ρήση  « τὸν Νεῖλον εἶπε πληθύειν ἀνακοπτομένων τῶν ῥευμάτων ὑπὸ τῶν ἐτησίων ἐναντίων ὄντων» . Θεωρείται ο πρώτος μετεωρολόγος και πιθανολογείται ότι κατέγραφε παρατηρήσεις του καιρού που όμως δεν διασώθηκαν                                .

Θαλής ο φυσικός

Ο Θαλής πρώτος  διατύπωσε τη θεωρία της μίας  και μόνης  υλικής αρχής κάθε σώματος, την οποία όρισε ως το νερό. Ο ήλιος και τα άστρα είπε ο Θαλής αποτελούνται από την ίδια ύλη όπως και η γη. Αυτό προκύπτει από το γνωμικό του «Θαλής γεώδη μεν, έμπυρα δε τα άστρα» Αέτιος, II, 13, 1 (D. 341) Σήμερα η επιστήμη υποστηρίζει ότι τα άστρα αποτελούνται από υδρογόνο που είναι συστατικό του ύδατος. Αυτό αποτελεί αξιοσημείωτη επαλήθευση της γενικής θέσης του Θαλή για ενιαία αρχή της ύλης. Ο Θαλής υπέθεσε ότι οι σεισμοί συμβαίνουν επειδή  η γη επιπλέει στη θάλασσα. Επίσης μελέτησε τους κεραυνούς.  Διατύπωσε ακόμα την άποψη ότι τα ουράνια σώματα  βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και ισορροπία. Αν η γη καταστραφεί, ολόκληρο το σύμπαν θα αναστατωθεί είπε, προϊδεάζοντας τους ανθρώπους για το νόμο της παγκόσμιας έλξης, που διατύπωσε ο Νεύτωνας είκοσι δύο αιώνες μετά. Με την παρατήρηση ότι το ήλεκτρο (κεχριμπάρι) όταν τρίβεται πάνω σε μάλλινο ρούχο αποκτά την ιδιότητα να έλκει τρίχες μικρά φτερά κλπ., ο Θαλής έθεσε τα θεμέλια του ηλεκτρισμού. Αρκετούς αιώνες μετά, η παραγωγή ηλεκτρισμού με τη χρήση της τριβής πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια των ηλεκτροστατικών μηχανών. Στο Θαλή οφείλεται και η ανακάλυψη του μαγνητισμού. Είναι ο πρώτος που παρατήρησε ότι ο μαγνήτης  ή επιτεταρτοξείδιο του σιδήρου, ασκεί ελκτικές δυνάμεις σε σιδερένια αντικείμενα. Οι ανακαλύψεις των ηλεκτρικών και μαγνητικών ιδιοτήτων ορισμένων υλικών, ώθησαν το Θαλή στη διατύπωση της λανθασμένης θεωρίας ότι καθετί που υπάρχει στην φύση είναι έμψυχο. Ο Αριστοτέλης ορθά θεωρεί το Θαλή ως τον πρώτο φυσικό φιλόσοφο και θεμελιωτή μιας μονιστικής και υλιστικής θεωρία περί φύσεως, την οποία εξέλιξαν οι επόμενοι φυσικοί φιλόσοφοι.

Θαλής ο Μαθηματικός

Ο Θαλής είναι ο πρώτος συστηματικός γεωμέτρης. Έθεσε πρώτος ως κριτήριο ορθότητας μιας γεωμετρικής πρότασης τη διαδικασία της απόδειξης. Οι ακόλουθες γεωμετρικές προτάσεις θεωρούνται ως μέρος της μαθηματικής κληρονομιάς του σοφού από τη Μίλητο, παρόλο που κάποιες αποδίδονται και στον Πυθαγόρα.

Γωνίες – ευθύγραμμα σχήματα

1.       Εισήγαγε την έννοια των παραλλήλων ευθειών.

2.       Εισήγαγε την έννοια των γωνιών και τα πρώτα τους θεωρήματα.

Κύκλος

1.       Η διάμετρος χωρίζει τον κύκλο σε δύο ίσα ημικύκλια.

2.       Η γωνία που είναι εγγεγραμμένη σε διάμετρο κύκλου είναι ορθή.

Τρίγωνα

1.       Τα ισοσκελή τρίγωνα έχουν ίσες παρά τη βάση γωνίες

2.       Τα ισογώνια τρίγωνα είναι όμοια

3.       Δύο τρίγωνα με ίση βάση και ίσες παρά τη βάση γωνίες είναι ίσα.

4.       Το θεώρημα του Θαλή: Αν δύο τυχαίες ευθείες τμηθούν από παράλληλες ευθείες τα μεταξύ των παραλλήλων τμήματα είναι ανάλογα.

5.       Δύο όμοια τρίγωνα έχουν τις πλευρές τους ανάλογες.

Η μέτρηση του ύψους των πυραμίδων

Κατά την επίσκεψη του στην Αίγυπτο, ο Φαραώ Άμασης και το Ιερατείο έθεσαν στο Θαλή το πρόβλημα του υπολογισμού του ύψους της μεγάλης πυραμίδας. Ο Θαλής υπολόγισε με ακρίβεια το ύψος, με την βοήθεια του θεωρήματος των όμοιων τριγώνων. Έστησε μια ράβδο γνωστού ύψους στη γη κοντά στη πυραμίδα και μέτρησε το μήκος της σκιάς της. Ακολούθως μέτρησε το μήκος της σκιάς της πυραμίδας. Ο λόγος του ύψους της ράβδου προς τη σκιά της ισούται με το λόγο του ύψους της πυραμίδας προς τη δική της σκιά. Λύνοντας την αναλογία ως προς το ύψος της πυραμίδας, έχουμε:

Ύψος πυραμίδας =(  Ύψος ράβδου Χ σκιά πυραμίδας )/ Σκιά ράβδου

Το στιγμιότυπο αυτό, που διασώζουν ο Πλούταρχος και ο Ιερώνυμος, δείχνει την υπεροχή των θεωρητικών Μαθηματικών που αντιπροσωπεύει η Ελληνική επιστήμη, από την πρακτική αριθμητική των Αιγυπτίων, που παρά τις προόδους της, δεν μπορεί να ξεφύγει από το μερικό στο γενικό με τη χρήση της μαθηματικής απόδειξης.

Θαλής ο νομοθέτης και πολιτικός

Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει πως ο  Θαλής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της πατρίδας του και με την προνοητικότητα και τη σοφία του την έσωσε από την καταστροφή τουλάχιστον μια φορά. Όντας μελετημένος και έχοντας ορθή άποψη σχετικά  με το μέγεθος και την ισχύ του περσικού κράτους, απέτρεψε τους συμπατριώτες του από του να συμμαχήσουν με τον βασιλιά των Λυδών  Κροίσο  κατά των Περσών. Παρά την ουδετερότητα, στην σύγκρουση Λυδών και Περσών, ο Θαλής παρασκηνιακά βοήθησε τον Κροίσο να περάσει τον ποταμό Άλυ με τη βοήθεια ευφυούς τεχνικού έργου που έκανε. Η θέση του αποδεικνύει το μακρόπνοο της σκέψης του, εφόσον διείδε ότι η μέγιστη και μακρόχρονη απειλή προερχόταν από τους Πέρσες και η όποια φθορά της ισχύος τους θα βοηθούσε την Μίλητο.  Η  τελική ήττα του Κροίσου απόδειξε πόσο σοφή ήταν η συμβουλή του Θαλή, εφόσον σε περίπτωση συμμαχίας η πτώση της Λυδίας θα συμπαρέσυρε και τη Μίλητο στην καταστροφή.  Αργότερα ο Θαλής συμβούλεψε τις Ιωνικές πόλεις να συνασπισθούν σε συνομοσπονδία και να ιδρύσουν κοινό βουλευτήριο που θα έδρευε στην Τεώ. Μόνο έτσι θα είχαν ελπίδα να αντιμετωπίσουν με πιθανότητες επιτυχίας την περσική απειλή. Δυστυχώς οι συμπατριώτες του δεν τον άκουσαν με αποτέλεσμα οι ιωνικές πόλεις να καταστούν εύκολη λεία της περσικής αυτοκρατορίας που ήταν η υπερδύναμη της εποχής.

Η Δυτική φιλοσοφία και ηθική αρχίζει με τον Θαλή

Οι αρχαίες πηγές έχουν διασώσει αξιόλογα γνωμικά που αποδίδονται στον Θαλή και αναφέρονται σε πολλές πτυχές του βίου και της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο Θαλής πίστευε ότι η καλύτερη δημοκρατία είναι αυτή που δεν έχει πολύ πλούσιους ή πολύ φτωχούς¹, δηλαδή αυτή που προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη. Σε κάθε περίπτωση επέκρινε όσους γίνονταν πλούσιοι με ανέντιμο τρόπο. Ο ηγέτης που προτιμά να άρχει σε σκλάβους παρά σε ελεύθερους ανθρώπους μοιάζει με το γεωργό που σωρεύει αγκάθια αντί σιτάρι². Θεωρούσε ευτυχισμένο ένα άρχοντα μόνο αν κατορθώσει να γεράσει και να πεθάνει από φυσικό θάνατο. Ότι δεν σου αρέσει να σου κάνουν μη το κάνεις και εσύ στους άλλους.

« τί δὲ εὔκολον,  πῶς ἂν ἄριστα καὶ δικαιότατα βιώσαιμεν, «ἐὰν ἃ τοῖς ἄλλοις ἐπιτιμῶμεν, αὐτοὶ μὴ δρῶμεν·»

Να αγαπάς τον πλησίον σου  ακόμα και ζημιώνοντας τον εαυτό σου έλεγε με περισσή πραότητα. Όσα μισείς στον διπλανό σου, απέφευγε να τα κάνεις. Ο πρώτος των εφτά σοφών είπε τις υπέροχες αυτές ηθικές διδασκαλίες 600 χρόνια πριν τον Ιησού³ Ευτυχισμένος είναι αυτός που έχει υγιές σώμα και ψυχή και το πνεύμα του είναι δεκτικό στη μόρφωση και την πνευματική καλλιέργεια⁴. Μην προσπαθείτε να κάνετε όμορφο το σώμα σας αλλά να το πλουτίσετε  με δεξιότητες. Το δυσκολότερο πράγμα που αξίζει   ο άνθρωπος να αποκτήσει , είναι η αυτογνωσία⁵. Το να γνωρίζεις τον εαυτό σου είναι δύσκολο, αλλά εύκολο να συμβουλεύεις τους άλλους. Η ευπιστία δεν είναι χαρακτηριστικό του σοφού ανθρώπου⁶. Το μέλλον είναι άδηλο⁷  ⁸ ενώ το μόνο που ελέγχουμε είναι το παρόν, γι’ αυτό πρέπει να φροντίζουμε να το κάνουμε ευτυχισμένο. Είναι ανοησία να κακολογείς τους φίλους σου και εξευτελιστικό να κολακεύεις τους εχθρούς σου. Να είσαι δύσπιστος απέναντι στα λόγια του εχθρού σου έστω και αν αυτά που σου λέγει φαίνονται λογικά, όμως αν ο άλλος είναι πραγματικός φίλος δείξε του εμπιστοσύνη, όσο και αν οι ισχυρισμοί του φαίνονται απίθανοι.

Ακρότατα όρια

Ο θεός είναι χρονικά το μέγιστο ον αφού ζει στην αιωνιότητα χωρίς αρχή και τέλος⁹. Το ομορφότερο πράγμα είναι ο κόσμος, που είναι έργο του υπέρτατου όντος.¹° Το ταχύτερο πράγμα είναι η σκέψη γιατί σε παίρνει στιγμιαία στις εσχατιές του σύμπαντος¹¹. Το μεγαλύτερο πράγμα είναι ο χώρος αφού εντός του περιέχεται το σύμπαν¹². Το ισχυρότερο πράγμα είναι η ανάγκη που είναι το κίνητρο κάθε ενέργειας και μπορεί να κινήσει ακόμα και τους θεούς.¹³ Ο πλέον σοφός είναι ο χρόνος, αφού στο τέλος τίποτε κρυφό δεν μένει από αυτόν¹⁴. Το πλέον σύνηθες είναι η ελπίδα εφόσον είναι κοινό¹⁵ χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων. Το πλέον ολέθριο πράγμα είναι  η κακία¹⁶ που είναι πηγή όλων των δεινών. Το πλέον δύσκολο πράγμα είναι η γνώση με έρεισμα αληθείας¹⁷. Όταν τον ρώτησαν πιο είναι το πιο εύκολο πράγμα είπε «τό ἀλλῶι υποθέσθαι» δηλαδή το πιο εύκολο πράγμα είναι να νουθετείς τους άλλους εκ του ασφαλούς περί του πρακτέου. Τίποτε στη ζωή δεν είναι τέλειο αλλά στο καθετί μπορεί να βρεις ψόγους, παραλείψεις και λάθη. ¹⁸ Το πιο βαρύ φορτίο είναι η αμορφωσιά και η έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας.

Συμβουλές για την καθημερινότητα

Αρκετά από τα γνωμικά του Θαλή αναφέρονται στον καθημερινό βίο. Αναφέρει ο σοφός Μιλήσιος: Μην φανερώνεις στους άλλους ότι κακό συμβαίνει στο σπίτι σου¹⁹. Να μην μπαίνεις εγγυητής σε κανένα. ²º. Μια αξιοσημείωτη συμβουλή που είναι σήμερα ιδιαιτέρως επίκαιρη με την πρόσφατη τραπεζική κρίση. Ο Θαλής δεν ήταν υπέρ του γάμου. Όταν τον ρωτούσαν γιατί δεν παντρεύεται έλεγε  «ουδέπω καιρός» δηλαδή έχει ακόμα χρόνο, ενώ όταν πέρασαν τα χρόνια έλεγε «ουκέτι καιρός» δηλαδή ότι ήταν πλέον αργά. Όταν ο Σόλωνας ρώτησε τον Θαλή  γιατί δεν απόκτησε απογόνους, αυτός απάντησε από αγάπη για τα παιδιά. Ήθελε να πει πώς δεν ήθελε να φέρει και άλλους ανθρώπους σ’ αυτό το μίζερο κόσμο του πόνου, της αθλιότητας, της κακίας και της αρρώστιας. Θεωρούσε την μοιχεία το ίδιο απεχθή με την επιορκία, όπως φανερώνει η απάντηση του προς κάποιον που ορκιζόταν ότι δεν θα απατήσει ξανά τη γυναίκα του

«πρὸς τὸν μοιχὸν ἐρόμενον εἰ ὀμόσαι μὴ μεμοιχευκέναι, "οὐ χεῖρον," ἔφη,"μοιχείας ἐπιορκία."»

Επιπλέον ένιωθε τυχερός γιατί γεννήθηκε άνθρωπος, άνδρας και Έλληνας²¹, θέση που δικαίως δεν θα ήταν αποδεκτή από τις φεμινίστριες και  τους διεθνιστές της εποχής μας. Όπως θα συμπεριφερθείς στους γονείς σου έτσι θα σου συμπεριφερθούν μια μέρα τα παιδιά σου²², δίδασκε τους νέους. Μη μιμείσαι τα ελαττώματα του πατέρα σου αλλά τις αρετές του. Όποιοι και να είναι οι γονείς σου να   μην ξεχνάς ποτέ να τους  λες έναν καλό λόγο.

Να μην είσαι μόνο εξωτερικά ευπαρουσίαστος αλλά να έχεις καλό χαρακτήρα και ψυχική ομορφιά²³. Ευτυχισμένος θα γίνεις αν είσαι υγιής, καλόψυχος και ευπαίδευτος. Επιπλέον δεν υπάρχει μεγαλύτερη ηδονή από την ευχαρίστηση της επιτυχίας²⁴. Μην φανερώνεις τα μελλοντικά σου σχέδια αλλά ανακοίνωσε τα μόνο μετά την πραγματοποίηση τους.²⁵  Τους απόντες φίλους να μην τους ξεχνάς²⁶. Αντέχεις καλύτερα την κακοτυχία, όταν βλέπεις τους εχθρούς σου να βρίσκονται σε χειρότερη θέση από εσένα²⁷. Πρέπει να μιλάει κανείς για τα φυσιολογικά πράγματα και για τα απίθανα να σιωπά. Οι πράξεις κάθε ανθρώπου δεν πρέπει να χαρακτηρίζονται από υπερβολή ή έλλειψη αλλά από το μέτρο. Ο Θαλής μισούσε τους τεμπέληδες και τους αργόσχολους όπως φανερώνει το γνωμικό του « Να μη είσαι αργόσχολος, ούτε όταν είσαι πλούσιος».

Θεολογία θάνατος και η ζωή

Ο Θαλής φέρεται από τον Αριστοτέλη και τους δοξογράφους, να ισχυριζόταν ότι ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς και πως η ψυχή συνδέεται με την κίνηση. Θεωρούσε τις ψυχές αθάνατες και, συνεχίζοντας τη σύνδεση κίνησης και ψυχής, απέδιδε ψυχή ακόμη και στα άψυχα, επηρεασμένος από τις μαγνητικές ικανότητες που εμφανίζουν ο φυσικός μαγνήτης και το ήλεκτρο.
Η άποψη του Θαλή για το θάνατο ομοιάζει με αυτή του Επίκουρου. Όταν κάποιος τον ρώτησε σε τι διαφέρει ο θάνατος της ζωής, απάντησε ότι δεν διαφέρουν.²⁸ Αν αυτό είναι πραγματικότητα επέμενε περιπαικτικά ο συνομιλητής του γιατί δεν εγκαταλείπεις πρόωρα τη ζωή; Ακριβώς γι’ αυτό του είπε ο Θαλής.²⁹   Ήθελε να πει ότι η αποβολή του άγχους του θανάτου είναι το εχέγγυο της ευδαίμονος και άριστης³º ζωής. Tη ζωή σου, μιας και είναι σύντομη, μην την κάνεις να φαίνεται μακριά με κακά πράγματα, δίδασκε. Πίστευε ότι ο χρόνος είναι γραμμικός και άπειρος³¹ σε διάρκεια. Από το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον πίστευε ότι το παρόν είναι σημαντικότερο  γιατί το παρελθόν έσβησε και το μέλλον είναι απρόβλεπτο. Γι’ αυτό θα πρέπει να ζούμε κάθε στιγμή όσο το δυνατό πιο καλά και ευχάριστα.  Ο Θαλής πίστευε ότι οι θεοί έχουν πλήρη εποπτεία του κόσμου και βλέπουν όχι μόνο τις αδικίες που γίνονται αλλά γνωρίζουν ακόμα και τις σκέψεις μας³². Προφανώς όμως δεν καταδέχονται να ασχοληθούν με τα προβλήματα μας…

Σωστά αντιλήφθηκε λοιπόν ο σοφός Μιλήσιος ότι ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος, ούτε το παραχαϊδεμένο παιδί κάποιου ανθρωπόμορφου θεού….

Γνωμικά του Θαλή που αναφέρονται στο άρθρο με υποσημείωση.

1.       Κρατίστην είναι δημοκρατίαν την μήτε πλουσίους άγαν μήτε πένητας έχουσαν πολίτας

2.       Γεωργού αύρας και ονωνίδας αντί πυρών και κριθών συγκομίζειν εθέλοντος, ουδέν διαφέρει τύραννος ανδραπόδων μάλλον άρχειν ή ανδρών βουλόμενος. 

3.       Όσα νεμεσάς τω πλησίω, αυτός μη ποίει. 

4.       «τίς εὐδαίμων, «ο τό μέν σώμα υγιης, τήν δέ ψυχήν έμπορος, τήν δέ φύσιν εὐπαίδευτος»

5.       ἐρωτηθεὶς τί δύσκολον, ἔφη, «τὸ ἑαυτὸν γνῶναι·

6.       Μη πάσι πίστευε 

7.       Ασφαλές το γενόμενον, ασαφές το μέλλον» 

8.       Το παρόν ευ ποίει. 

9.        πρεσβύτατον τῶν ὄντων θεός· ἀγένητον γάρ

10.   Κάλλιστον κόσμος. Ποίημα γάρ θεού.

11.   Τάχιστον νους. Διά παντός γάρ τρέχει

12.   Μέγιστον τόπος· ἅπαντα γὰρ χωρεῖ

13.   ἰσχυρότατον ἀνάγκη· κρατεῖ γὰρ πάντων.

14.   σοφώτατον χρόνος· ἀνευρίσκει γὰρ πάντα

15.   Τί κοινότατον; Ἐλπίς. Και γάρ οἵς ἄλλο μηδέν, αὔτη παρέστη.

16.   Τί βλαβερώτατον; Κακία. Καὶ γὰρ τὰ χρηστὰ βλάπτει παραγενομένη.

17.   Χαλεπὸν τὸ εὖ γνῶναι.

18.   Ουδέν ανεπίληπτον, αλλ’ έχει πάντα διαμαρτίας και αγνοίας.

19.   Κακά εν οίκω κρύπτε.

20.   Εγγύην Φεύγην 

21.   ἔφασκε γάρ, φασί,τριῶν τούτων ἕνεκα χάριν ἔχειν τῇ Τύχῃ· πρῶτον μὲν ὅτι ἄνθρωπος ἐγενόμην καὶ οὐ θηρίον, εἶτα ὅτι ἀνὴρ καὶ οὐ γυνή, τρίτον ὅτι Ἕλλην καὶ οὐ βάρβαρος»

22.   «ους ἀν ἐράνους εισεναγκύηις, τοῖς γονευσιν, τούς αυτούς προσδέχου καί παρά τῶν τέκνων»

23.    μή τήν όψιν καλλοπίζεσθαι, αλλά τοῖς ἐπιτηδεύμασιν είναι καλόν»

24.    τί ἥδιστον, «τὸ ἐπιτυγχάνειν

25.   Ο μέλλεις ποιείν μη λέγε, αποτυχών γαρ καταγελασθήσης» 

26.    φίλων παρόντων καί ἀπόντων μέμνησθαι φησί

27.   «πῶς ἄν τις ἀτυχίαν ῥᾷστα φέροι, "εἰ τοὺς ἐχθροὺς χεῖρον πράσσοντας βλέποι».

28.   οὐδὲν ἔφη τὸν θάνατον διαφέρειν τοῦ ζῆν.

29.   ἔφη τις, «διὰ τί οὐκ ἀποθνήσκεις;» «ὅτι,» ἔφη, «οὐδὲν διαφέρει

30.   «πῶς ἂν ἄριστα καὶ δικαιότατα βιώσαιμεν, "ἐὰν ἃ οὐδὲν ἔφη τὸν θάνατον διαφέρειν τοῦ ζῆν.

31.   ] πρὸς τὸν πυθόμενον τί πρότερον γεγόνοι, νὺξ ἢ ἡμέρα, «ἡ νύξ,» ἔφη, «μιᾷ ἡμέρᾳ πρότερον.»

32.   « ἠρώτησέ τις αὐτὸν εἰ λάθοι θεοὺς ἄνθρωπος ἀδικῶν· "ἀλλ' οὐδὲ διανοούμενος, ἔφη.