Ηράκλειτος και Πυθαγόρας σημεία τομής και σύγκλισης

           Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στη Σάμο το 586 π.Χ. Είχε την τύχη να έχει ονομαστούς δασκάλους όπως τον Επιμενίδη, το Φερεκύδη και τον Άβαρη. Επίσης συμπλήρωσε τη μόρφωση του ταξιδεύοντας σε διάφορες χώρες όπως την Αίγυπτο, Βαβυλώνα και αλλού. Τα ταξίδια αυτά υπήρξαν ευκαιρίες για περεταίρω μόρφωση του. Όταν στην Σάμο κύριος της εξουσίας έγινε ο Πολυκράτης, ο Πυθαγόρας πήγε στον Κρότωνα της Νοτίου Ιταλίας, όπου εκεί ίδρυσε το Ομακοείο, όπου δίδασκε τη φιλοσοφία του. Η σχολή του απόκτησε τέτοιο κύρος, που οι Έλληνες της νοτίου Ιταλίας του ανάθεσαν να θεσπίσει νόμους γιαυτούς. Παρά την αρχική εφαρμογή τους, οι νόμοι προκάλεσαν την αντίδραση των κατοίκων του Κρότωνα, οι οποίοι το 510π.Χ. έκαψαν το Ομακοείο, εξοντώνοντας τον Πυθαγόρα και τους περισσότερους των μαθητών του.

Η Πυθαγόρεια κοσμοθεωρία και φιλοσοφία μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα :

   Οι αριθμοί αποτελούν τα αρχετυπικά σύμβολα που εκφράζουν την ουσία του όντος αλλά και του φαινόμενου κόσμου. Με άλλα λόγια οι αριθμοί αποτελούν έκφραση της νομοτέλειας, της αρμονίας, της τάξης και του ρυθμού του κόσμου. Σύμφωνα με τον Σάμιο Μύστη τα πάντα είναι αριθμοί και μπορούν να εκφραστούν με αυτούς.Οι αριθμοί αποτελούν αρχέτυπα, απεικονίσεις και είδωλα ικανά να εκφράσσουν κάθε ιδέα, νοητό ή αισθητό ον. Κάθε ον ορίζεται στην ουσία του αριθμητικά, ποσοτικά, όχι ποιοτικά. Έτσι τα διαστήματα μιας χορδής, καθένα από τα οποία εκφράζει ένα μουσικό ήχο, εκφράζονται ως λόγος του μήκους των μερών της χορδής που ορίζει το διάστημα. Ακόμα κάθε αριθμός συμβολίζει θεμελιακές γνώσεις της ουσίας του Παντός.Ειδικότερα στους αριθμούς της πρώτης δεκάδας απέδιδε , μεταξύ άλλων, τις ακόλουθες έννοιες – ιδέες:

Η μονάδα (1)συμβολίζει την ενότητα του Παντός. Αποκαλείτο Νούς, γιατί όπως ο Νους είναι η πηγή των ιδεών έτσι και η μονάδα είναι η μητέρα και η πηγή όλων των αριθμών. Επίσης θεός, γιατί και ο Θεός είναι ένας και εξ αυτού δημιουργούνται τα πάντα. Ο Θεός είναι το άρρητο ένα, η άγνωστη αρχή και αιτία των όντων. Επίσης η μονάδα ονομαζόταν ύλη, που είναι το περιεχόμενο των πραγμάτων του κόσμου. Όπως η κίνηση της ύλης δημιουργεί τις μορφές και τα σώματα έτσι και όλοι οι αριθμοί και τα σχήματα αφετηρία έχουν την μονάδα. Επίσης συμβολίζει το αδιάστατο σημείο.  Η μονάδα, ως σύμβολο της ενότητας του σύμπαντος κόσμου, σπερματικά περιέχει μέσα της την πολλαπλότητα, η οποία και πάλι επιστρέφει στην ενότητα. Από το ένα προέρχονται τα πάντα και τα πάντα αποτελούν ενότητα όπως θα έλεγε και ο Ηράκλειτος.

Η δυάδα (2)συμβολίζει την πολλαπλότητα, σε δυναμική αντίθεση με την ενότητα της μονάδας. Την αντίθεση, που ορίζεται σε αντιδιαστολή με τη θέση. Αποτελεί αιτία της ανομοιότητας, της ανομοιομορφίας των όντων του κόσμου. Είναι ο πρώτος άρτιος αριθμός, και άρα συμβολίζει τη θήλεια αρχή. ( Οι ζυγοί σριθμοί για τους Πυθαγόρειους είναι θήλεις ενώ οι περιττοί άρρενες ). Πρώτη αυτή υπερβαίνει το αχώριστο ένα δημιουργώντας την ποικιλότητα. Στη γεωμετρία συμβολίζει την ευθεία που ορίζεται από 2 σημεία. Αν το ένα είναι ο θεός το δύο είναι η ύλη. Είναι το σύμβολο της δημιουργίας, της γέννησης.

Η τριάδα (3) συνενώνει τις ιδιότητες των δύο πρώτων αριθμών, εφόσον αποτελεί το άθροισμα τους. (1+2=3 ). Από το ένα προέρχονται τα πάντα, ο δέ πολύμορφος κόσμος έχει μια αρχή. Η εκδήλωση της πολλαπλότητας όμως γίνεται με την κίνηση και το χρόνο, που δεν υπάρχουν στο αδιαφοροποίητο ένα. Προφανώς το 3 συμβολίζει το χρόνο, και το φαινομενικό κόσμο που μετέχει τόσο της ύλης όσο και του θεού.. Συμβολίζει την εκδήλωση της θεότητας, τις ενέργειες της που δομούν τον κόσμο.Ακόμα η τριάδα είναι σύμβολο της ολοκλήρωσης, εφόσον κάθε ολοκληρωμένο όλο αποτελείται από τρία χαρακτηριστικά δηλαδή αρχή, μέση και τέλος. Είναι γνωστό ότι το πρώτο κλειστό ευθύγραμμο σχήμα είναι το τρίγωνο, αλλά και κάθε επίπεδο του χώρου, ως τέτοιο μπορεί να οριστεί με τρία σημεία. Συμβολίζει τον υπερθετικό βαθμό μιας ιδιότητας ( π.Χ. Τρισμέγιστος , τρισχαριτομένος, τρισάγιος κ.λ.π. ) . Συμβολίζει τον κύκλο , ο οποίος μπορεί να προσδιοριστεί αν γνωρίζουμε τρία σημεία της περιφέρειας του, κατ’ επέκταση δε τον θεό , που συμβολίζεται με κύκλο. Ο συμβολισμός αυτός ισχύει γιατί η περιφέρεια δεν έχει πέρατα, είναι άπειρη όπως τον Θεό.

Το τέσσερα συμβολίζει την τρισδιάστατη πραγματικότητα. Το απλούστερο στερεό έχει 4 έδρες και ισάριθμες κορυφές. Είναι το σύμβολο της δικαιοσύνης, γιατί διαιρείται ακριβώς χωρίς υπόλοιπο στους 2 πρώτους ίσους άρτιους αριθμούς, όντας και η ίδια άρτιος.Το 4 γεννά τη δεκάδα, που είναι η βάση του αριθμητικού συστήματος.( Εφόσον 1+2+3+4=10).  Επίσης το 4 δηλώνει τις εκδηλώσεις της μιας θεότητας, τις ενέργειες της, τις επιμέρους θεότητες.Ακόμα συμβολίζει τις κατά τον Πυθαγόρα 4 μαθηματικές επιστήμες δηλαδή την αριθμητική την γεωμετρία, την αστρονομία και τη μουσική.

Η πεντάδα συμβολίζει τα 5 στοιχεία των αρχαίων, που δηλώνουν τις  καταστάσεις της ύλης, δηλαδή στερεά (γη ) , υγρή (νερό) , αέρια ( αήρ)  η κατάσταση του πλάσματος (πυρ) , και ο αιθήρ, που δηλώνει τον κενό χώρο. Αυτά τα στοιχεία αντιστοιχούνται με τα πλατωνικά στερεά δηλαδή το τετράεδρο (πύρ) , ο κύβος (γη) , το οκτάεδρο (αήρ) , το δωδεκάεδρο (αιθήρ) και το εικοσάεδρο (νερό). Συμβολίζει την φύση επειδή πολλαπλασιαζόμενη  αναπαράγει τον εαυτό της. (5Χ5=25). Συμβολίζει τη μεσότητα, όντας ο μεσαίος των μονοψηφίων αριθμών. ( 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9). Συμβολίζει ακόμα το γάμο γιατί προέρχεται από το άθροισμα του πρώτου άρτιου και του πρώτου θηλυκού αριθμού. (2+3=5) . Επίσης συμβολίζει, όπως και οι άλλοι περιττοί την ανισορροπία , την ανισοσθένεια εφόσον δεν μπορεί να χωριστεί σε δύο ίσα μέρη.

Η εξάδα συμβολίζει τα έξι είδη των εμψύχων για τους αρχαίους όντων δηλαδή: φυτά, ζώα, ανθρώπους, ήρωες, δαίμονες, θεούς. Συμβολίζει το γάμο, την αναπαραγωγή γιατί, όπως και το 5, πολλαπλασιαζόμενο με τον εαυτό του αναπαράγεται στις μονάδες του αποτελέσματος. Περιέχει όλες αθροιστικά τις ιδιότητες των αριθμών 1, 2, και 3 αφού 1+2+3=6. Συμβολίζει την τελειότητα ως ο πρώτος τέλειος αριθμός, αφού το άθροισμα των παραγόντων του ισούται με αυτόν. Είναι ιερός αριθμός γιατί μέσα του περιέχει την τριάδα. (6=2.3)

     Ο αριθμός 7 συμβολίζει τη σοφία, γιατί όπως η Αθηνά δεν προήλθε από φυσική ένωση ενός πατέρα και μιας μητέρας γεννημένη από το κεφάλι του Δία, έτσι και αυτός δεν είναι παράγοντας ούτε πολλαπλάσιο κανενός των αριθμών της πρώτης δεκάδας. Συμβολίζει τη μουσική λόγω των 7 ήχων της κλίμακας, και την συνακόλουθη αρμονία που αυτή έχει. Συμβολίζει την ανισορροπία των δυνάμεων γιατί δεν μπορεί να χωριστεί σε δύο ίσα μέρη και άρα είναι η κινητήριος δύναμη της εξέλιξης των πεπερασμένων όντων. Ακόμα είναι ιερός αριθμός και συμβολίζει τη νίκη του πνεύματος επί της ύλης. Δηλώνει επίσης την γεωμετρική αρχιτεκτονική δομή του κόσμου στον οποίο έχουμε τρεις διαστάσεις, στις οποίες υπάρχουν αντικείμενα που προσδιορίζονται από 4 γεωμετρικά χαρακτηριστικά δηλαδή το σημείο, τη γραμμή , την επιφάνεια και τον όγκο. Ακόμα τις περιόδους της ανθρώπινης ζωής δηλαδή την βρεφική, νηπιακή, παιδική, εφηβική, νεανική, μέση και γεροντική.

      Το 8 είναι ο πρώτος κύβος, μετά το 1, μέσα στην δεκάδα. Είναι όμως ο κύβος το σύμβολο της γης που είναι μητέρα όλων μας. Άρα το 8 συμβολίζει τη μητρότητα, τη γέννηση, τη ζωή, αφού 8 = 2.2.2 και το 2 συμβολίζει την θήλεια αρχή. Συμβολίζει επίσης τις μουσικές αρμονίες, εφόσον υπάρχει στους διάφορους μουσικούς λόγους και τις μουσικές κλίμακες (οκτάβες )

Συμβολίζει επίσης τη δικαιοσύνη και την ισορροπία, αφού μπορεί να χωριστεί σε 2 ίσα μέρη, αυτό δε μπορεί να συνεχιστεί και για τα μέρη αυτά.

     Ο αριθμός 9 συμβολίζει τη γέννηση λόγω των 9 μηνών της κύησης. Συμβολίζει τον ορίζοντα, το υπέρτατο όριο αφού είναι ο μέγιστος των μονοψηφίων αριθμών. Είναι τρεις τέλεια αφού είναι το τετράγωνο του τέλειου τρία. Συμβολίζει την κορύφωση πριν από την κάμψη αφού ο επόμενος αριθμός, το 10 , επιστρέφει, με βάση την αριθμολογική πρόσθεση στην μονάδα. ( 10=1+0=1 , 11= 1+1=2 κλπ. )

       Η δεκάδα συμβολίζει το συμπαν , ορατό και αόρατο, πνευματικό και υλικό, αφού περιέχει μέσα του την ιερή τετρακτύ δηλαδή 1+2+3+4=10=1+0=1 Από την ανεκδήλωτη θεότητα μονάδα , προχωρούμε στην εκδήλωση του κόσμου μέσω της γέννησης και της εκδήλωσης της αντίθεσης (2) , με ανάδοχο την ιερή τριάδα που παρέχει την χρονικότητα στο σύμπαν και την τετράδα που συμβολίζει την τρισδιάστατη πραγματικότητα. Μέσω του 10 όλα τα ανωτέρω επιστρέφουν στην μονάδα και ο κύκλος ολοκληρώνεται. Από την ενότητα στην πολλαπλότητα και πάλι στην ενότητα. Αριθμολογικά η δεκάδα ισούται με την μονάδα, πράγμα προφανές αν προσθέσουμε τα ψηφία του 10. Με το 10 ο κοσμικός κύκλος ολοκληρώνεται επιστρέφοντας στην μονάδα, που δηλώνει την βαθύτερη ενότητα του παντός.

     Οι αριθμοί πέραν του 10 ανάγονται σε ένα από τους μονοψήφιους αριθμούς με βάση την αριθμολογική πρόσθεση . Αν πάρουμε για παράδειγμα τον 258 , έχουμε 2+5+8=15 , 1+5=6 και άρα ο 258 έχει τις ιδιότητες του 6. ομοίως μπορούμε να κάνουμε υπολογισμούς για οποιοδήποτε άλλο αριθμό.

    Ο Πυθαγόρας συνέδεσε τον αριθμό 10 με ισάριθμο αριθμό ζευγών αντιθέτων δράσεων, που ως πρωταρχικές ροπές κινούν και μορφώνουν τον κόσμο. Τα ζεύγη αυτά είναι το πέρας και το άπειρο, το ενεργητικό και το παθητικό, η ενότητα και η πολλαπλότητα, οι δύο διευθύνσεις κίνησης σε μια ευθεία, το άρρεν και το θήλυ ( περιττόν και άρτιο ), η κίνηση και η ακινησία, η ευθεία και η καμπύλη γραμμή, το φώς και το σκοτάδι, το καλό και το κακό , η ισότητα και η ανισότητα. Αυτά τα ζεύγη, φαινομενικά αντίθετα και σε πόλεμο, ουσιαστικά όμως συνεργαζόμενα δημιουργούν τον κόσμο. Η άποψη αυτή πλησιάζει την ανάλογη Ηρακλείτια και αναδεικνύει τη συγγένεια των σκέψεων των δύο φιλοσόφων.

      Βλέπουμε γενικά πως για τον Πυθαγόρα οι αριθμοί έχουν την ίδια θέση που είχαν για τον Πλάτωνα οι ιδέες. Όλος ο κόσμος στηρίζεται σε αριθμητικές και όχι ποιοτικές σχέσεις. Κάθε έννοια συγκεκριμμένη ή αφηρημένη μπορεί να αναχθεί σε ένα αριθμό. Τα πάντα είναι αριθμοί έλεγαν οι Πυθαγόριοι. Ακόμα πίστευε στην αρμονία ως συνένωση των αντιθέτων, θέση που πλησιάζει την αντίστοιχη του Ηράκλειτου. Ο κόσμος συντελείται με την αλληλεπίδραση ζευγών αντιθέτων δυνάμεων γιαυτό και ο Πυθαγόρας συμβολίζει τη δημιουργική ύπαρξη με το δύο (2) .Ηράκλειτος και Πυθαγόρας πιστεύουν στην δημιουργική σύνθεση των αντιθέτων και την παραγόμενη αρμονία. Φτάνουν στο ίδιο αποτέλεσμα όμως από διαφορετικό μονοπάτι. Έναντι του φιλοσοφικού στοχασμού του σκοτεινού φιλοσόφου, ο Σάμιος αντιπαραβάλλει τον Μαθηματικό στοχασμό και την αριθμοσοφία για να φτάσει στα ίδια συμπεράσματα.Η πίστη του Σάμιου σοφού στην μετενσάρκωση μας θυμίζει την ανάλογη άποψη του Εφέσιου σοφού. Σύμβολο του θεού για τον Πυθαγόρα είναι ο κύκλος. Το σχήμα αυτό είναι άναρχο και άπειρο (χωρίς πέρατα ). Ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τον κύκλο για να αποδείξει την ουσιαστική ενότητα των αντιθέτων , αφού κάθε σημείο της περιφέρειας είναι ταυτόχρονα αρχή και τέλος της, ο δε κύκλος είναι ταυτόχρονα άπειρος και πεπερασμένος. Δεν έχει πέρατα , αλλά ταυτόχρονα είναι περιορισμένος σε ορισμένο χώρο. Ταυτόχρονα ο Θεός είναι ένας διαχέεται δε μέσα στον κόσμο εκδηλωνόμενος είτε ως εντελέχεια των όντων είτε ως πολλές επιμέρους θεότητες. Ο Θεός συνδυάζει την ενότητα και την πολλαπλότητα. Τα πάντα προέρχονται από το ένα, από δε το ένα τα πάντα. Η θέση αυτή υπάρχει και στην Πυθαγόρεια αριθμοσοφία, αφού από την θεία μονάδα προκύπτουν όλοι οι αριθμοί , αλλά και οι αριθμοί μπορούν να επιστρέψουν στην αφετηρία τους, το ένα.

        Ο Πυθαγόρας, ανακαλύπτοντας τους άρρητους αριθμούς, έφερε την ύστατη εφαρμογή του νόμου της αντίθεσης, αφού ανακάλυψε ότι τα Μαθηματικά, κατ’ επέκταση δε ο κόσμος που αυτά συμβολίζουν συνδυάζουν τις δύο ακρότατες αντίθετες δυνάμεις, την τάξη και το χάος. Η διαπίστωση ότι η διαγώνιος ενός τετραγώνου δεν μπορεί να εκφραστεί με οποιοδήποτε ρητό αριθμό, ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία για τους Πυθαγόρειους. Το μετρήσιμο συνδυάζεται με το άμετρο, το πεπερασμένο με το άπειρο και το απειροστό. Ένα πεπερασμένο μέγεθος όπως η√2 μπορεί να εκφραστεί ως άθροισμα απείρων, χωρίς κανονικότητα δεκαδικών αριθμών. Από την τάξη των αριθμών προκύπτει χάος μπορούμε όμως να βεβαιώσουμε και το αντίθετο;

      Η ανακάλυψη των αρρήτων αριθμών σίγουρα ήταν μια τραυματική εμπειρία για τον Πυθαγόρα και την κλειστή μυστική κοινότητα των μαθητών του. Η προσπάθεια στήριξης της γνώσης, στην Μαθηματική νομοτέλεια και λογική κατέρρευσε μπροστά στο χάος που έσπειραν οι άρρητοι αριθμοί. Η πίστη , ότι ο θεός έκτισε τον κόσμο με βάση τον μαθηματικό λόγο κατέρρευσε. Ο κόσμος φαινόταν χωρίς κανονικότητα. Η πίστη στον Μαθηματικό , Θεό Λόγο ήταν ανεπαρκής. Εδώ βλέπουμε μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ Ηράκλειτου και Πυθαγόρα. Ο πρώτος πάντοτε πίστευε στην ύπαρξη του θεϊκού νου , του Λόγου που με αυστηρή άτρεπτη και απαραβίαστη κανονικότητα δομή τον κόσμο σε ένα συνεχές γίγνεσθαι. Η δομή του Ηρακλειτικού Λόγου, ο τρόπος ενέργειας του δεν είναι εύκολα κατανοητός. Η φύση αρέσκεται στο να κρύβει τα μυστικά της κατά τον Ηράκλειτο, οστόσο το μεγάλο σχέδιο υπάρχει. Από την άλλη ο Πυθαγόρας ανακαλύπτει τον Λόγο στα Μαθηματικά, ένα δομημένο σχέδιο στηριγμένο στην πλέον αιτιοκρατική επιστήμη, αυτή των αριθμών...που οστόσο καταρρέει μέσα στο χάος που κρύβει στα σπλάχνα της.

      Κοινή πίστη και των δύο σοφών είναι ότι η γνώση είναι βίωμα και μύηση και όχι λεκτικό αναμάσημα γνώσεων και φλυαρία. Πηγή όμως της γνώσεως για τον Εφέσιο είναι η ενδοσκόπηση, η γνώση του όλου μέσω του μέρους, του κόσμου μέσω του εαυτού. Αν και δεν απερρίπτετο η άποψη αυτή από τους πυθαγορίους, η κοινοβιακή δομή της κοινότητας τους έφερε τον μύστη Πυθαγόρα ως την πηγή της γνώσης την οποία οι μαθητές έπρεπε να πάρουν από αυτόν.

     Η πίστη ότι υπάρχουν λίγοι μυημένοι , που αξίζει να καθοδηγούν το πλήθος είναι ένα ακόμη κοινό στοιχείο. Είναι γνωστή η ρήση του Ηράκλειτου ότι ο ένας αξίζει μύριους όταν είναι άριστος. Η κλειστή κοινότητα του Πυθαγόρα δομήθηκε πάνω σε παρόμοιο πρότυπο με επίκεντρο τον Σάμιο σοφό. Η σχολή ήταν κλειστή για τους αμύητους, ο δε Πυθαγόρας ο άριστος που ο λόγος του ήταν τεκμήριο αλήθειας, αφού κάτι θεωρείτο γνώση αν προερχόταν από αυτό. Η πίστη ότι μια ευνομούμενη πολιτεία πρέπει να κυβερνάται από άριστους φιλοσοφημένους πολίτες μας θυμίζει την αντίστοιχη θέση του Πλάτωνα. Βέβαια με τα σημερινά κριτήρια φαίνεται αντιδημοκρατική, όμως δείχνει την πίστη των αξιόλογων αυτών ανδρών ότι η γνώση και η φιλοσοφική κατάρτιση είναι εκ των όν ουκ άνευ για κάθε επίδοξο κυβερνήτη.

    Η ψυχή για τον Πυθαγόρα είναι ο θεϊκός σπινθήρας μέσα στον άνθρωπο, ένα κομμάτι του θεού που διαχεόταν μέσα στον κόσμο . Κάθε ψυχή περνούσε πολλές φάσεις ενσάρκωσης, σε μια πορεία τελείωσης. Η γέννηση δεν ήταν η αρχή της ψυχής ούτε ο θάνατος το τέλος. Κάθε γέννηση ένας σταθμός, μια δοκιμασία στον κόσμο της ύλης που θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταξίωση και άνοδο στο πνευματικό στερέωμα. Παρόμοια ο Ηράκλειτος στο απόσπασμα 77 λέει ότι εμείς(οι άνθρωποι δηλαδή) ζούμε τον θάνατο των ψυχών και αυτές ζουν το δικό μας θάνατο δείχνοντας έτσι την πίστη του στην μετενσάρκωση. Όταν μια ψυχή ενσαρκώνεται, τότε ζει μέσα στην φυλακή της ύλης το σώμα. Είναι σαν να πεθαίνει, εφόσον παγιδεύεται στην ύλη. Όταν δε το σώμα πεθάνει , η ψυχή ζεί απελευθερωμένη μέχρι την επόμενη ενσάρκωση.  Η θεϊκή φύση της ψυχής, η ροπή της προς την αθανασία και τη θέωση, δείχνει τον προορισμό του ανθρώπου.Η τάση της ψυχής για ελευθερία άνοδο και θέωση, ομολογείται από τον Ηράκλειτο στ απόσπασμα 115. Σε αυτό αναφέρεται στην ύπαρξη λόγου , νομοτέλειας της ψυχής. Ο λόγος είναι αυτεξούσιος, αυξάνει μόνος του , οδηγώντας στην τελική ένωση με το όλο. Ακόμα στο απόσπασμα 45 δηλώνει ότι τα πέρατα της ψυχής είναι απροσπέλαστα.

        Ο Ηράκλειτος και ο Πυθαγόρας έχουν τελικά πολύ περισσότερα κοινά σημεία από ότι μια επιφανιακή εξέταση μπορεί να δείξει....