Ηράκλειτος και Γνωστικισμός

Η σύγκριση, θα γίνει παράλληλα με παρουσίαση των κυριοτέρων πτυχών του γνωστικισμού.Η θρησκευτικοφιλοσοφική αυτή κίνηση άκμασε  τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Οι γνωστικοί πίστευαν ότι έχουν δυνατότητα πρόσβασης στην γνώση με την αυτοέρευνα και την ενορατική μόρφωση.Η γνώση γιαυτούς έχει εσωτερικό και αποκαλυπτικό χαρακτήρα, προσφέρεται δε στους εκλεκτούς που είναι ικανοί να την δεκτούν ως βίωμα. Ο μυημένος μετά από κοπιώδεις γνωστικές προσπάθειες, με αντικείμενο έρευνας τον εαυτό του, φτάνει εντελώς ξαφνικά στον ενορατικό φωτισμό, την αποκάλυψη της υπέρτατης αλήθειας. Η αξιοσημείωτη αναφορά στην αυτογνωσία και την ενόραση ως πηγων της γνώσης για τους γνωστικούς, ταυτίζεται σε σημαντικό βαθμό με την αναφορά του αποσπάσματος 101 που προσδιορίζει ως πηγή γνώσης τον εαυτό.

     Βασική αρχή του γνωστικισμού είναι ο δυισμός, η πίστη στην ύπαρξη δύο θεμελιώδων, αλληλοσυγκρουόμενων δυνάμεων, του καλού και του κακού. Ενσάρκωση του κακού είναι η ύλη. Το υλικό σύμπαν και το ανθρώπινο σώμα είναι εξ’ ορισμού κακά, εφόσον προέρχονται από την ύλη. Η τελευταία δεν δημιουργήθηκε από το θεό αλλά από μια ατελή και κακή θεότητα τον δημιουργό. Ο Θεός , ως κατεξοχήν αρχέτυπο του καλού δεν μπορεί να δημιούργησε τον ατελή αυτό κόσμο, δηλαδή το κακό, γιατί έτσι είναι σαν να αυτοαναιρείται. Το υπέρτατο αυτό ον, το αρχέτυπο του καλού είναι εντελώς αφανέρωτο και άγνωστο στην ουσία του. Καμμιά περιγραφή δεν μπορεί να αποδοθεί σε αυτό, η μόνη δε γνώση περί αυτού είναι η γενική άγνοια. Σύμφωνα με την γνωστική μυθολογία, ο υπέρτατος θεός περιβάλλεται από 30 κύκλους, φρουρούμενους από ισάριθμους φρουρούς, που αποκαλούνται αιώνες. Ο υπέρτατος Θεός, οι κύκλοι και οι αιώνες, αποτελούν το Πλήρωμα της αλήθειας. Ο δημιουργός αυτού του κόσμου, αποτελεί αποκύημα του τελευταίου εξωτερικού αιώνα, της Σοφίας. Η Σοφία που τον γέννησε δεν τον αποδέκτηκε,γιατί ήταν κακός και ατελής.Οι γνωστικιστές δεν διευκρινίζουν ποιος ήταν ο πατέρας του δημιουργού. Ποιό κακό ον γονιμοποίησε την Σοφία όταν υπήρχε μόνο το πλήρωμα; Προφανώς και οι γνωστικοί δεν μπορούν να εξηγήσουν την εμφάνιση του κακού στον κόσμο αλλά αυτό είναι θέμα μιας άλλης συζήτησης.. Ο κακός ατελής θεός γέννησε τον υλικό κόσμο, κατ’εικόνα και ομοίωση του. Στον άνθρωπο όμως δεν υπάρχει μόνο το αρχέτυπο του κακού, δηλαδή η ύλη, αλλά η ψυχή και το πνεύμα. Το τελευταίο προέρχεται από το πλήρωμα,  έχει δε εγκλωβιστεί και ασφικτιά μέσα στην ύλη. Ως μέρος της θεϊκής ουσίας το πνεύμα  επιδιώκει να κατακτήσει την γνώση και να επανέλθει στο φυσικό του χώρο, το πλήρωμα. Κάτω από αυτό το πρίσμα ο Θεός της παλαιάς Διαθήκης θεωρήθηκε ως ο κατώτερος κακός θεός, το αποπαίδι της Σοφίας και όχι ο υπέρτατος Θεός.

Ο κακός δημιουργός μισεί τη γνώση γιαυτό και απαγορεύει στους πρωτόπλαστους να φάγουν από το ομώνυμο δέντρο που είναι στην μέση του παραδείσου.... Προφανώς η ιδέα της δημιουργίας του κόσμου είναι απαράδεκτη για τον Ηράκλειτο που πιστεύει πως αυτός είναι αιώνιος.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ένα δεύτερο όνομα που χρησιμοποιούσαν οι γνωστικοί για το πνεύμα είναι ο σπινθήρ. Είναι φανερό ότι αυτό συνειρμικά μας θυμίζει τον Ηράκλειτο. Ο τελευταίος θεωρεί τον Λόγο ως καθαρό πυρ ταυτίζοντας το με το Θεό. Το θεϊκό στοιχείο του ανθρώπου είναι λοιπόν το πνεύμα, ουσιά ξηρότατη, φωτεινή και άριστη. Οι άνθρωποι θα πρέπει να ενωθούν με το Λόγο, με τον ίδιο τρόπο που για τους γνωστικούς το πνεύμα επιδιώκει να απελευθερωθεί από την ύλη και να επανέλθει στο φυσικό του χώρο το πλήρωμα. Αξίζει να επισημάνουμε τη συμφωνία Ηράκλειτου με τους γνωστικούς στην ύπαρξη του συμπαντικού νού, του Λόγου ως αρχής του σύμπαντος. Αν και ο Λόγος του Ηράκλειτου δεν είναι εξωκοσμικός, και διαφαίνεται ένας πανθεϊσμός στη φιλοσοφία του, είναι αξιοσημείωτη η κοινή πίστη των δύο θεωριών για την τάση του θεϊκού μέρους του ανθρώπου να ενωθεί με το ανώτατο ον.

     Ποιος όμως είναι ο ρόλος της Γνώσης ; Είναι η ελπίδα σωτηρίας του ανθρώπου. Όποιος την κατακτήσει μπορεί να απεγκλωβιστεί από τον υλικό κόσμο και να ενωθεί με το Πλήρωμα. Η Γνώση αποτελεί τον τρόπο απελευθέρωσης από την ύλη, ένα είδος ενορατικής θέασης του Πληρώματος. Ορισμένα γνωστικά συστήματα, επηρεασμένα από τον Χριστιανισμό, δεν αποδέχονται την ατομική λύτρωση αλλά ελπίζουν σε ένα προσωπικό λυτρωτή, που θα τους απελευθερώσει από την σκλαβιά της ύλης. Ο γνωστικιστικός Ιησούς, στον ρόλο του λυτρωτή, δεν αποτελείται από ύλη αλλά από πνεύμα. Με σημερινούς όρους μπορούμε να πούμε ότι τον έβλεπαν σαν ένα ολόγραμμα, μια οπτασία χωρίς υλική υπόσταση. Ο Μάνης, γνωστικιστής από την Περσία, υποστήριζε ότι αυτός που πραγματικά σταυρώθηκε στο σταυρό ήταν ο διάβολος και οι οπαδοί του, ενώ ο άυλος Ιησούς τους παρακολουθούσε. Οι Ιουδαίοι ξεγελάστηκαν και νόμισαν ότι σταύρωσαν τον Ιησού, ενώ ο εσταυρωμένος, ως υλικό σώμα ήταν μια ενσάρκωση του κακού, του διαβόλου. Παραλλαγές της πιο πάνω ιδέας υποστήριζαν οι Βασιλίδης, Μαρκίωνας και Βαλεντίνος. Ο Χριστιανισμός μετά την επικράτηση του τον τέταρτο αιώνα, καταδίωξε τις πιο πάνω ιδέες ως αιρετικές.Η ιδέα ενός λυτρωτή είναι άγνωστη για τον Ηράκλειτο, που πιστεύει σε ένα είδος αυτολύτρωσης.Η αναφορά του αποσπάσματος 63, που αναφέρεται σε ανάσταση νεκρών μπροστά σε εκείνων είναι ασαφές, δεν αποκλείεται δε να αποτελεί προσθήκη του Ιππόλυτου που το διάσωσε. Ακόμα δεν υπάρχει στον Ηράκλειτο αυτή η απέχθεια για την ύλη,  η τοποθέτηση της ως το υπέρτατο κακό, αφού ο Ηράκλειτος ξεπερνά την πάλη καλού και κακού.

  Οι μορφωμένοι γνωστικιστές σίγουρα δεν θα διαφωνούσαν με τη ρήση του Ηράκλειτου ότι για τις ψυχές είναι θάνατος να γίνονται υγρές. Στην θέση όμως της ψυχής θα έβαζαν την λέξη πνεύμα. Προφανώς και αυτοί θα έβλεπαν το σώμα ως τόπο εξορίας του πνεύματος, ως φυλακή που το κρατά μακριά από το φυσικό του χώρο δηλαδή το Πλήρωμα, ως χονδροειδές υλικό περίβλημα. Ακόμα δεν θα διαφωνούσαν με την άποψη του Ηράκλειτου για την πάλη των αντιθέτων. Η αντίθεση του καλού και του κακού, του φωτός και του σκότους θυμίζει την αντίστοιχη Ηρακλείτια θεώρηση. Εδώ όμως αρχίζουν και οι διαφορές, εφόσον οι γνωστικοί προσβλέπουν στην τελική επικράτηση του καλού, ενώ ο Εφέσιος φιλόσοφος δεν εστιάζεται στην επικράτηση του ενός των αντιθέτων, αλλά στην υπέρβαση τους. Το καλό και το κακό είναι για τον σκοτεινό φιλόσοφο οι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος, συμπληρωματικές εικόνες του μεγαλύτερου πανοράματος. Δεν υπάρχει ορισμός του ενός χωρίς το άλλο καθώς όπως χαρακτηριστικά λέει στο απόσπασμα 23 « Το όνομα της δίκης δεν θα το γνώριζαν ( οι άνθρωποι} αν δεν υπήρχαν τα άδικα» . Εξάλλου ο διαχωρισμος σε καλά και κακά είναι σύμφωνος με την περιορισμένη ανθρώπινη οπτική, είναι δε σίγουρο για τον Ηράκλειτο ότι δεν ισχύει για το θεό αφού « Για το θεό όλα είναι ωραία και αγαθά και δίκαια ενώ οι άνθρωποι άλλα τα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια» Απεναντίας οι γνωστικοί μένουν στην αντίθεση, αδυνατώντας να φτάσουν στην υπέρβαση. Η εμμονή τους αυτή σίγουρα τους εμποδίζει να δούν τη συνολική ενότητα του κόσμου. Η μονόπλευρη θεώρηση της ύλης ως κακού σίγουρα δεν θα ενθουσίαζε τον Ηράκλειτο. Ο κόσμος δεν είναι άσπρο και μαύρο. Ακόμα, σύμφωνα με την ελληνική άποψη τίποτε δεν είναι εξολοκλήρου καλό ή κακό, αλλά τα πάντα εμπεριέχουν τα πάντα...

       Ακόμα ο Ηράκλειτος βλέπει την θεία ουσία ως την ενδελέχεια του υλικού κόσμου. Ο Θεός του Ηράκλειτου είναι παντού και τα πάντα, είναι ο νους που συνέχει το σύνολο του κόσμου,  είναι ολότητα και ενότητα. Είναι πιο κοντά στον άνθρωπο από τον απόκοσμο Θεό των γνωστικών. Ο Ηράκλειτος ξεπερνάει την διαμάχη καλού και κακού, άρα δεν έχει πρόβλημα να δει τον θεό ως μέρος αυτού του κόσμου. Η ιδέα ενός υπερκόσμιου θεού, καθολικά άγνωστου και απροσπέλαστου στον άνθρωπο δεν ταιριάζει στον Ηράκλειτο, όμως ανάγεται σε δόγμα από τους γνωστικούς στην προσπάθεια τους να εξηγήσουν την επικράτηση του κακού σε αυτή τη ζωή..

        Η γνώση ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου, ως λυτρωτική ενορατική θέωση υπάρχει και στον Ηράκλειτο. Υπάρχει επίσης η ελιτιστική άποψη για το απροσπέλαστο της από την πλειοψηφία των ανθρώπων. Ενώ ο Λόγος είναι καθολικός, λέει ο μεγάλος Εφέσιος, οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σαν να χουν ιδιωτική σκέψη. Η αδυναμία της ανθρωπότητας να ενωθεί με τον συμπαντικό Λόγο, το Θεό, δεν θυμίζει την γνωστική άποψη για την φυλάκιση του πνεύματος στον κόσμο της ύλης; Αυτός ο απροσπέλαστος, ακατανόητος, απρόσιτος θεός των γνωστικών είναι το ίδιο άγνωστος στους ανθρώπους όπως και ο Λόγος του Ηράκλειτου.

       Σημαντική είναι η άποψη των γνωστικών ότι υπάρχει δυνατότητα αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου και συνάντησης του με τον Θεό χωρίς τη μεσολάβηση του Ιερατείου. Όπως ο Ηράκλειτος έζησε μια ζωή ασκητική, αναζητώντας μέσα του τον καθολικό Λόγο, έτσι και πολλοί γνωστικοί  με την ασκητική ζωή που έκαναν έξαχναν μέσα τους το πνεύμα, τον σκλαβωμένο θεό που προσπαθούσε να απελευθερωθεί από την ύλη. Αρκετές κοινότητες γνωστικών ζούσαν σε κοινόβια. Είχαν ως αρχή την κοινοκτημοσύνη των πάντων ακόμα και των γυναικών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Καρποκρατικών της Αλεξάνδρειας, που έβλεπαν την παράβαση των νόμων και των ηθών της κοινωνίας ως μέσο για απελευθέρωση από τον κόσμο.

Η ιδέα ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να ενωθούν με το Θεό μόνοι τους, περιφρονώντας τα θέσμια του κόσμου αντιμετωπίστηκε με οργή από το Χριστιανικό Ιερατείο, που κατηγόρησε τους γνωστικούς για σεξουαλική ελευθεριότητα και τους κυνήγησε.

      Η άποψη του Ηράκλειτου που εμφανίζεται στο απόσπασμα 20 ότι οι άνθρωποι αφήνουν πίσω τους παιδιά για να γίνουν και αυτά βορά του θανάτου, συμφωνεί με την απέχθεια των γνωστικών για τον κόσμο αυτό. Σίγουρα πολλοί γνωστικοί πίστευαν ότι δεν ήταν σωστό να έρχονται άνθρωποι σ’αυτό τον κόσμο, γιατί ένα μέρος του Πληρώματος εγκλωβιζόταν στον κόσμο αυτό, με την γέννηση . Ο θάνατος και όχι η γέννηση αποτελούσε λύτρωση, η μάλλον αρχή της λύτρωσης για το γνωστικό. Η απελευθερωμένη ψυχή, αφήνοντας το σώμα, άρχιζε το μεγάλο ταξίδι, μια πραγματική οδύσσεια για να φτάσει το πλήρωμα. Στο σημείο αυτό δεν μπορούμε παρά να θυμηθούμε το απόσπασμα 27 του σκοτεινού φιλοσόφου « Τους ανθρώπους τους περιμένουν μετά τον θάνατο όσα ούτε ελπίζουν ούτε φαντάζονται» Παρόλο που δεν διευκρινίζεται τι θα συναντήσουμε μετά το θάνατο, αυτά είναι σίγουρα φανταστικά και ανέλπιστα. Μήπως θα διαφωνούσαν με μια τέτοια διαπίστωση οι γνωστικοί; Ασφαλώς όχι. Η πορεία προς το Πλήρωμα, η απελευθέρωση από το υλικό σώμα θα ήταν σίγουρα μια πραγματικότητα  πέραν οποιασδήποτε φαντασίας. Οι γνωστικοί είχαν υιοθετήσει εσχατολογικές αντιλήψεις ανάλογες με τις χριστιανικές. Μετά το θάνατο καθαρτήρια και κολάσεις περιμένουν τις ψυχές που δεν έζησαν με το σωστό τρόπο σ’αυτή τη ζωή. Όσες δεν θα μπορέσουν να καθαρθούν θα ζήσουν ένα τελικό εκμηδενιστικό θάνατο, ενώ οι καθαρές ψυχές αποϋλοποιημένες και πλήρεις θεϊκού πνεύματος θα ζήσουν ενωμένες με το πλήρωμα στην αιωνιότητα.

      Ασφαλώς η γραμμική θεώρηση του χρόνου θα ξένιζε τον Ηράκλειτο. Προφανώς δεν υπάρχει εσχατολογική θεώρηση των πραγμάτων γιαυτόν, αλλά αέναη κυκλική επανάληψη. Η ύλη εκπυρώνεται, αλλάζει μορφές σαν τον Πρωτέα αλλά δεν καταργείται. Το σύμπαν δημιουργείται και καταστρέφεται αενάως. Οι γνωστικοί θα απέριπταν με απέχθεια τέτοιες δοξασίες. Η ιδέα ότι η ύλη  είναι αθάνατη, ισοδυναμεί με νίκη του κακού. Η ύλη στα έσχατα καταστρέφεται και εκμηδενίζεται παραμένει δε επανενωμένο, αιώνιο και φωτεινό το πλήρωμα στην αρχετυπική του δόξα....