Λόγοι του Ηράκλειτου μέρος Γ

53)Ιππόλυτος, έλεγχος ΙΧ 9

« Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους, μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.

    Η πάλη των αντιθέτων είναι η γενεσιουργός αιτία των πάντων. Ο Ηράκλειτος δεν αναφέρεται μόνο στα ανθρώπινα, αλλά και στα συμβαίνοντα στη φύση. Τα πάντα βρίσκονται σε κίνηση, συγκλίνουν ή αποκλείνουν , ενισχύονται ή αναιρούνται, συγκρούονται ή κινούνται παράλληλα. Από αυτή την αέναη κίνηση , δημιουργούνται ή καταστρέφονται τα πάντα. Από το υποατομικό επίπεδο, το μικρόκοσμο δηλαδή, μέχρι το επίπεδο του σύμπαντος, τον μεγάκοσμο, τα πάντα συγκρούονται, βρίσκονται σε πόλεμο.

     Αν δούμε μεμονομένα κάποια γεγονότα μπορούμε να βρούμε αίτια και αποτελέσματα , να κάνουμε κάποιες προβλέψεις. Σε συμπαντικό επίπεδο, αυτό γίνεται πολύπλοκο, χαοτικό, απρόβλεπτο. Αξιοσημείωτο, αν και αναπάντητο, είναι το ερώτημα ποιος άρχισε τον «πόλεμο» , θέτωντας τα πάντα σε κίνηση. Για τον Ηράκλειτο δεν φαίνεται να υπάρχει αρχή αφού πιστεύει ότι ο κόσμος πάντα υπήρχε. ( Άρα προφανώς πάντα ήταν σε κίνηση σύγκρουση με τα μέρη και τον εαυτό του )  

          Η αντιπαραβολή της πεποίθησης του Ηράκλειτου ότι ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων, με την αντίστοιχη πεποίθηση του Ομήρου και του Ησιόδου που αποδίδουν την πατρότητα των πάντων στον Δία, δίνουν στον πόλεμο τον χαρακτήρα του υπέρτατου θεού, του οποίου εκδηλώσεις είναι οι επιμέρους θεότητες. Χαρακτηριστικά της απρόσωπης αυτής θεότητας η αέναη σύγκρουση , η κίνηση , η δράση , η ένταση , η δύναμη. Η δημιουργία και η καταστροφή οι δύο όψεις του ιδίου πράγματος. Το ξεπερασμένο καταστρέφεται και πάνω στα ερείπια του κτίζεται το νέο, που φέρει μέσα του τους σπόρους της δικής του καταστροφής.

         Αν κάτι είναι αδύνατο να βρεθεί στο σύμπαν αυτό είναι η ακινησία. Το σύμπαν του Ηράκλειτου είναι ένας αεικίνητος μηχανισμός. Δεν υπάρχει αρχή και τέλος σ' αυτή την κίνηση που καλύπτει το πάντοτε και το πάντα. Δεν υπάρχει θεός ή άνθρωπος που μπορεί να τη σταματήσει. Υπάρχει μόνο ένας βασικός νόμος, ο Λόγος, που οριοθετεί την αέναη κίνηση και μεταβολή....

54) Ιππόλυτος, έλεγχος ΙΧ 9

« Ο αφανής δεσμός είναι ισχυρότερος από τον φανερό»

και

123)Θεμίστιος, Λόγοι 5 , σελ 69D

 «Η αληθινή δομή των πραγμάτων συνήθως κρύβεται. Η φύση αγαπάει να κρύβει τον εαυτό της»

Η αιτία ενός γεγονότος συνήθως δεν φανερώνεται. Αυτό που βγαίνει στην επιφάνια είναι η αφορμή. Η δομή της φύσης είναι κρυμμένη και χρειάζεται έρευνα για να φανερωθεί. Η επιφανειακή εξέταση των πραγμάτων δίνει συνήθως λανθασμένες απαντήσεις.Η φύση περιλαμβάνει το σύμπαν, άρα και τον άνθρωπο. Γιατί η αλήθεια δεν είναι αυτονόητη και χρειάζεται προσπάθεια, για να την βρούμε; Η δύναμη διαφθείρει, η δε γνώση είναι δύναμη. Η φύση κρύβεται άραγε για να μην πέσει η γνώση σε ακατάλληλα χέρια; 

         Ο Ηράκλειτος προσπαθούσε να κατανοήσει τους κρυφούς νόμους της φύσης μέσα από τις αρχές της εναρμόνισης, της αντίθεσης της αλλαγής και της μεταστοιχείωσης. Πίστευε ότι η φωτιά ήταν το βασικό στοιχείο της φύσης , με τη βοήθεια της οποίας γινόταν και η μεταστοιχείωση. Όλα γίνονται με τη βοήθεια του πυρός. Εξ’ ου είπε: Τα πάντα τα κατευθύνει ο κεραυνός»

          Η ανθρώπινη συνειδητότητα δεν εστιάζεται στον εγκέφαλο μόνο, όπως εκ πρώτης όψεως φαίνεται,  αλλά είναι υποσύστημα της ευρύτερης συνειδητότητας και της Λογικής δομής του σύμπαντος, που περιλαμβάνει έμβια και μη όντα.

        Επιστρέφοντας στην βασική Ηρακλείτια αρχή της πάλης των αντιθέτων, είναι εύλογο να παρατηρήσουμε ότι η φαινομενική ηρεμία και μονολιθικότητα των συστημάτων , κάνει αδιαφανείς και δύσκολα αντιληπτούς τους αντίθετους μηχανισμούς που τα συνθέτουν. Αν για παράδειγμα πάρουμε ένα κομμάτι αδρανούς ύλης, είναι δύσκολο να φανταστούμε  τις δυνάμεις που το συνέχουν σε συνδυασμό με τις δυνάμεις που θέλουν να το διασκορπίσουν και να συλλάβουμε τις αντίθετες ροπές που υπάρχουν στο φαινομενικά αδρανές υλικό του.

        Η γή , για τους ανθρώπους της εποχής του Ηράκλειτου φαινόταν ακίνητη, αδρανής, στέρεο θεμέλιο του κόσμου. Σήμερα ξέρουμε ότι είναι ένας βράχος στο διάστημα, που η σταθερή τροχιά της γύρω από τον ήλιο οφείλεται στην ισορροπία των αντιθέτων ελκτικών δυνάμεων των ουρανίων σωμάτων. Η πανταχού παρούσα λοιπόν πάλη των αντιθέτων δεν είναι πάντα φανερή. Όπως διαισθητικά μας λέει ο σκοτεινός φιλόσοφος της Εφέσου, η αφανής πάλη των αντιθέτων που τα δένει αρμονικά σε ενιαίο σύνολο, είναι τις περισσότερες φορές ισχυρότερη από αντίστοιχα παραδείγματα που γίνεται εύκολα φανερή.

          Σε επίπεδο ανθρώπινης Ιστορίας , οι άνθρωποι τείνουν να συγκεντρώνουν την προσοχή τους στις αφορμές των γεγονότων ενώ οι πραγματικές αιτίες που τα προκαλούν, σπάνια γίνονται αντιληπτές, από αυτούς. Προφανώς οι αφορμές είναι οι φανεροί δεσμοί ενώ οι αιτίες οι κρυφοί. Ακόμα οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν τη δύναμη και τη διάρκεια της προσοχής που χρειάζονται. Δεν ξέρουν να ξεχωρίζουν το ουσιώδες από το επουσιώδες. Έχουν μια εγγενή πνευματική νωθρότητα, η οποία τους απωθεί από κοπιώδεις μελέτες και έρευνες. Μένουν στην επιφάνια, που κάποτε γαργαλά τις αισθήσεις, αρνούμενοι να ψάξουν πιο κάτω. Σπαταλούν τη ζωή τους στις βιωτικές μέριμνες αρνούμενοι την συναρπαστική αίσθηση της αναζήτησης. Ζουν χωρίς να ρωτούν πώς, πότε, που και γιατί.

       Η γνώση των αιτίων και των κρυφών δεσμών είναι ένα βαρύτιμο έπαθλο. Πριν ο Πρωτέας σου αποκαλύψει τη βαθύτερη ουσία του Είναι, πρέπει να τον κρατήσεις θαρρετά. Οι μεταμορφώσεις του είναι διαφορετικές εικόνες της ίδιας ουσίας. Όταν το καταλάβεις αυτό θα είσαι έτοιμος να αφαιρέσεις το περίβλημα, και να γνωρίσεις την ουσία.

31) Κλήμης, Στρωματείς V 105

«Μετατροπές της φωτιάς: Πρώτα θάλασσα, και το μισό της θάλασσας είναι γη, το άλλο μισό φλογιστής δηλαδή σφοδρός άνεμος,(η γη) διαλύεται στην θάλασσα, και η ποσότητα της είναι τέτοια ώστε να έχει την ίδια αναλογία όπως πριν γίνει γη»

και

90)Πλούταρχος, Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς 8, 388e

«Όλα τα πράγματα ανταλλάσονται με φωτιά και η φωτιά με όλα τα πράγματα, όπως ακριβώς  κανείς μπορεί να ανταλλάξει χρυσάφι με εμπορεύματα και εμπορεύματα με χρυσάφι»

Η ύλη , η οποία στην ουσία της είναι ενέργεια ( φωτιά ) αλλάζει καταστάσεις με βάση τους φυσικούς νόμους. Η ύλη ισοδυναμεί με ενέργεια. Μπορούμε να βρούμε το ισοδύναμο ορισμένης ύλης σε ενέργεια και το αντίθετο. Οι ιδέες αυτές γίνονται αποδεκτές από τη σύγχρονη φυσική. Χωρίς τη φωτιά ( ενέργεια ) του ήλιου δεν θα υπήρχε ζωή στη γη. Γνωρίζουμε το Λόγο μέσα από τις εκδηλώσεις της φωτιάς στον κόσμο. Η σύγχρονη Επιστήμη υποθέτει ότι η μετάβαση από τις οργανικές ουσίες στους ζωντανούς οργανισμούς. ( Από τα αμινοξέα στο DNA) προήλθε από την δύναμη του κεραυνού , που είναι πύρ, ενέργεια! 

      Το απόσπασμα πραγματεύται τις μετατροπές που συμβαίνουν στη φύση. Ο ήλιος μετατρέπει το υδρογόνο του σε ήλιο. Τέσσερεις πυρήνες υδρογόνου συν- τήκονται με τη βοήθεια της τεράστιας ενέργειας τους και γίνονται ήλιο και ενέργεια.Οι πυρηνικές αντιδράσεις,δηλαδή η σχάση και η σύντηξη οδηγούν σε  αλλαγή των στοιχείων της ύλης, σε μεταστοιχείωση. Το πανάρχαιο όνειρο των Αλχημιστών για δημιουργία χρυσού με αλλαγή διαφόρων αγενών μετάλλων έγινε πραγματικότητα με την πυρηνική φυσική. Η κινητήριος δύναμη, ο καταλύτης της μεταστοιχείωσης είναι η ενέργεια, δηλαδή η  φωτιά του Ηράκλειτου.

      Όπως το χρήμα ή τα πολύτιμα μέταλλα είναι η κινητήριος δύναμη της ανθρώπινης οικονομίας, αφού με κοινή συναίνεση των ανθρώπων έγιναν τα μέσα για την ανταλλαγή αγαθών, έτσι και το πύρ είναι η κινητήριος δύναμη που κινεί και ζωοποιεί τα πάντα στο σύμπαν. Όλα κινούνται γιατί έχουν ενέργεια, δηλαδή πύρ αείζωο.

     Γιατί όμως η θάλασσα, δηλαδή το νερό , είναι κατά το ένα δεύτερο γη και κατά το υπόλοιπο διάπυρο αέριο; Προφανώς ο Ηράκλειτος, στη θεωρία της συνεχούς ροής που σχημάτισε, θεωρεί το στάσιμο νερό ως αντίφαση. Άρα βλέπει την υγρή όχι ως μόνιμη αλλά ως μεταβατική κατάσταση. Το υγρό μπορεί να γίνει διάπυρο αέριο , μεγαλώνοντας την ενέργεια του, η στερεό , μικραίνοντας την. Καταστάσεις μεγαλύτερης ενέργειας αποσυνθέτουν την ύλη , ενώ καταστάσεις μικρότερης ενέργειας συνθέτουν μια πιο σταθερή δομή, όπως η στερεά. Οστόσο, τελικά, αποσύνθεση και σύνθεση είναι το ίδιο πράγμα , διαφορετική ενεργειακή στάθμη της ίδιας ουσίας.

      Η εξίσωση ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας E=m.c², που διατύπωσε ο Άινσταϊν , δηλώνει ότι ο κόσμος είναι στην πραγματικότητα μια τεράστια συσσώρευση ενέργειας, δηλαδή δυνάμη δυνατότητας έργου κίνησης, μεταβολής. Βάλτε στη θέση της ενέργειας το πύρ, και διαπιστώνουμε τη συγγένεια της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου με τα σύγχρονα δόγματα της φυσικής.

64) Ιππόλυτος, Έλεγχος ΙΧ 10

«Τα πάντα κατευθύνει ο κεραυνός»

και

41) Διογένης Λαέρτιος, ΙΧ 1

«Γιατί ένα είναι το σοφό, να γνωρίζει κανείς τη σκέψη (αρχή) η οποία κυβερνά τα πάντα δια των πάντων»

     Ο κεραυνός συμβολίζει το πύρ, τη φωτιά, που για τον Ηράκλειτο είναι η γενεσιουργός αιτία του σύμπαντος, η ενέργεια που συνεχώς κτίζει και αποδομεί το πάν.Ο Ιππόλυτος θεωρεί ότι το πύρ, είναι ενεργητική αρχή, διαθέτει φρόνηση, είναι η ουσία του Λόγου που διοικεί και συνέχει το σύμπαν.  Είναι έλλογη αρχή αφού κατευθύνει τα πάντα και ενεργεί, παράγει δηλαδή έργο με βάση κάποιο σχέδιο. Ο κεραυνός , αν το δει κανείς συμβολικά, είναι το όπλο του Δία , πατέρα Θεών και Ανθρώπων. Είναι η έκφραση της θεϊκής δύναμης , η κινητήρια ροπή που μετατρέπει την θεϊκή σκέψη σε πράξη.

Υπάρχει νομοτέλεια η οποία κυβερνά το σύμπαν. Η σοφία είναι η γνώση αυτής της νομοτέλειας. Υπάρχει αυτοσυνειδησία του σύμπαντος; Η σκέψη προϋποθέτει αυτοσυνείδηση. Πιστεύει άραγε ο Ηράκλειτος ότι το σύμπαν , που ο ίδιος πίστευε ότι ήταν αιώνιο, έχει συνείδηση της ύπαρξης του;  Ο Εφέσιος φιλόσοφος φαίνεται να πιστεύει στην ύπαρξη μιας υπέρτατης νόησης , ενυπάρχουσας στον κόσμο, η οποία τον κατευθύνει και τον κυβερνά με βάση κάποιο σχέδιο. Η σύλληψη από το ανθρώπινο ον της υπέρτατης σοφίας το βοηθά να την πλησιάσει, να ενωθεί μαζί της, να γίνει ένα και το αυτό με το όλο, σπάζοντας τους διαχωρισμούς, που κατά βάθος υπάρχουν μόνο στο μυαλό μας. Η έκφραση «τα πάντα δια των πάντων» εκφράζει την βαθύτερη ενότητα του σύμπαντος. Τα μέρη αλληλεπιδρούν ως μέρη του συνόλου. Η αλληλεπίδραση δεν είναι μηχανική αλλά οφείλεται στην επενέργεια μιας διάνοιας που υπάρχει σε όλα και δεν περιορίζεται σε συγκεκριμμένα χωρικά ή χρονικά όρια . Η ύπαρξη της διάνοιας φαίνεται από το ρήμα  «κυβερνά».Ο Λόγος – Πυρ είναι αόρατος, αλλά υπαρκτός, είναι καθάρος αποτελούμενος από μια μόνο ουσία χωρίς προσμίξεις, είναι μέσα σε όλα αλλά υπάρχει και έξω απ’ όλα.

         Είναι ουσιαστικό όμως να προσδιορίσουμε την πιο κάτω διαφορά μεταξύ της Ηρακλείτιας φωτιάς, και της σύγχρονης έννοιας της ενέργειας. Το Ηρακλείτιο πύρ είναι έλλογος αρχή, είναι η ουσία του Λόγου , του συμπαντικού νου που καθορίζει τη κίνηση του σύμπαντος. Από την άλλη η ενέργεια της είναι η άλογος αιτία, που με βάση τους νόμους της σύγχρονης φυσικής, καθορίζει τη κίνηση ή τη μεταβολή των σωμάτων, τόσο σε επίπεδο μικρόκοσμου όσο και σε επίπεδο μακρόκοσμου.

108)Στοβαίος, Ανθολόγιον Ι  174

« Κανένας από εκείνους που άκουσα τη διδασκαλία  τους δεν φτάνει στο σημείο να κατανοήσει ότι το σοφό είναι χωρισμένο απ’ όλα.»

Η γνώση, η σοφία, ο Υπέρτατος νους, ο Λόγος, είναι αυθύπαρκτη οντότητα και έχει υπόσταση πέραν των άλλων πραγμάτων.  Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται αντιφατικό. Όπως έχουμε τονίσει σε άλλα σχόλια αποσπασμάτων, ο Λόγος διαχέεται σε όλο το σύμπαν, το οποίο μορφοποιεί, διοικεί, κινεί, αλλάζει, με βάση την υπάρχουσα απαράβατη συμπαντική νομοτέλεια. Παρόλο όμως που κόσμος και Λόγος φαίνονται άρρηκτα δεμένοι και φαίνεται να μην λειτουργεί ο ένας χωρίς τον άλλο, φαίνεται ότι το καθένα έχει τη δική του ξεχωριστή υπόσταση.

     Ο Λόγος, ο υπέρτατος συμπαντικός νους, είναι ένα ξεχωριστό αυτοτελές ον. Αυτό θυμίζει τις αρχαίες δυιστικές αντιλήψεις που τόνιζαν την αυτοτέλεια της ψυχής, της οποίας η ύπαρξη συνεχιζόταν μετά το θάνατο και η οποία προϋπήρχε της γέννησης. Ο Λόγος είναι η ψυχή του σύμπαντος, υπάρχει μέσα και πέρα από αυτό. Συνέχεται με το σύμπαν αλλά και το υπερβαίνει. Αν αυτό σας θυμίζει την αρχή της ομοιότητας των αντιθέτων, δεν έχετε κάνει λάθος.

102)Πορφύριος, εις Δ 4

«Για το Θεό όλα είναι ωραία και αγαθά και δίκαια, ενώ οι άνθρωποι άλλα τα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια»

Οι άνθρωποι κρίνουν το δίκαιο και το άδικο με βάση την δική τους υποκειμενική οπτική. Στην ευρύτερη οπτική ενός όντος, με την αιώνια υπόσταση του Θεού, που η οπτική του αγγίζει το παν , γνωρίζει την νομοτέλεια του σύμπαντος και η προοπτική του καλύπτει την αιωνιότητα, η κρίση είναι πολύ διαφορετική. Εφόσον ο Ηράκλειτος πιστεύει στην ύπαρξη του υπέρτατου νου, που κυβερνά όχι αυθαίρετα αλλά με βάση τον αιώνιο φυσικό νόμο, είναι φυσικό να πιστεύει ότι «Για το Θεό όλα είναι ωραία και αγαθά και δίκαια»

       Η έννοια της ανθρώπινης δικαιοσύνης υποκρύπτει σκοπιμότητες που ενυπάρχουν στις περιορισμένες γνώσεις των ανθρώπων και τις προκαταλήψεις τους αναφορικά με το καλό και το κακό. Οι συνήθεις νόμοι εξυπηρετούν ανάγκες και συμφέροντα μιας ομάδας ανθρώπων. Δεν έχουν διαχρονική ισχύ, και αλλάζουν καθώς αλλάζουν και οι κοινωνίες.

       Στην ζυγαριά της ανθρώπινης δικαιοσύνης μπαίνει περιορισμένη τοπικά και χρονικά  ποσότητα γεγονότων. Με βάση αυτά κρίνουν και κρίνονται άνθρωποι. Πόσο όμως ευρύτερη, διαφορετική και αξιόπιστη θα ήταν μια δικαιοσύνη που θα μπορούσε να περιλάβει όλους τους χρόνους, όλα τα πράγματα, όλα τα όντα , όλα τα γεγονότα. Μια τέτοια υπερδιάνοια, που θα μπορούσε να πετύχει αυτό το έργο θα έβλεπε τα πράγματα πολύ διαφορετικά. Δεν μπορώ να καταλάβω πως, γιατί εγώ είμαι μόνο μια περιορισμένη χωροχρονικά διάνοια αλλά σίγουρα αντιλαμβάνομαι τη διαφορά.

      Οι άνθρωποι δεν συλλαμβάνουν τη βαθύτερη αρμονία που υπάρχει στην φύση , μένουν στην επιφάνια όπου επικρατεί η αντιθετικότητα. Έτσι άλλα κρίνουν ως δίκαια και άλλα ως άδικα, ανάλογα με την πλευρά που τα βλέπουν , αφού αδυνατούν να γνωρίσουν την βαθύτερη αρμονία, σύνθεση , ενότητα και συνέργεια των αντιθέτων. Το δίκαιο ορίζεται, σε σχέση με το άδικο. Σε ένα κόσμο που κανένας δεν θα είχε παράπονο από κανένα , οι λέξεις δίκαιο και άδικο θα είχαν ξεχαστεί. Γενικά οι ποιότητες μοιάζουν σαν τους δύο πόλους του μαγνήτη. Δέν μπορούν να οριστούν, ούτε έχουν υπόσταση χωρίς το αντίθετο τους. Ως γνωστόν στην φύση, αλλά και τεχνικά δεν μπορούν να εμφανιστούν μαγνήτες με ένα πόλο. 

      Περεταίρω, οι έννοιες της δικαιοσύνης και της αδικίας είναι συνυφασμένες με τα ανθρώπινα μέτρα και δεν έχουν υπόσταση στο ζωϊκό ή το φυσικό βασίλειο. Ποια έννοια έχει η δικαιοσύνη για ένα λιοντάρι ή μια πέτρα ή ένα πλανήτη ή ένα μόριο; Προφανώς καμμιά. Ένα λιοντάρι τρώει ένα φυτοφάγο ζώο για να επιβιώσει. Ένα φυτοφάγο ζώο τρώει φυτά. Όμως όλα αυτά τα ζώα υπάρχουν σε μια τροφική αλυσίδα. Αν δεν υπήρχαν τα σαρκοφάγα ζώα τα φυτοφάγα θα κατάστρεφαν τα φυτά. Όμοια αν παραπληθύνουν τα σαρκοφάγα θα εκλείψουν τα φυτοφάγα. Προφανώς στη φύση επικρατεί η αναγκαιότητα και ο φυσικός νόμος, ενώ η ηθική πλευρά των πράξεων, υπάρχει μόνο στα ανθρώπινα μέτρα. Για το υπέρτατο Ον όλες οι πράξεις είναι οι ίδιες, διότι πηγάζουν από την αδήριτη αναγκαιότητα των φυσικών νόμων. Καμμιά κρίση ηθικής φύσεως δεν μπορεί να έχει υπόσταση για γεγονότα που συμβαίνουν στη φύση.

      

6αΠλάτων, Κρατύλος 402^α

«Λέει ο Ηράκλειτος ότι τα πάντα κινούνται και τίποτα δεν μένει ακίνητο και παρομοιάζοντας τα όντα με τη ροή του ποταμού λέει ότι δεν μπορείς να μπεις δυο φορές σ το ίδιο ποτάμι»

και

12)Άρειος Δίδυμος, Κατά Ευσέβιον P.E. XV 20

«Σε εκείνους που μπαίνουν στο ίδιο ποτάμι κυλάνε συνεχώς καινούρια νερά. Οι ψυχές απορροφούν ατμούς από τα νερά »

και

91)  Πλούταρχος, Περί του εν Δελφοίς 18,392b

«Δεν μπορεί  να μπει κανείς δύο φορές στο ίδιο ποτάμι ούτε ν’ αγγίξει δύο φορές μια θνητή ουσία στην ίδια κατάσταση, αλλά εξαιτίας της ορμητικότητας και της ταχύτητας της μεταβολής διασκορπίζεται και συγκεντρώνεται.

Κάθε στιγμή του χωροχρόνου είναι μοναδική και ανεπανάληπτη και δεν μπορεί να βιωθεί δύο φορές. Τα πάντα κινούνται σε μονόδρομο ροή. Το ότι το ταξίδι στο παρελθόν είναι αδύνατο, τεκμηριώνεται από τη σύγχρονη Φυσική με βάση το 2^ο θερμοδυναμικό αξίωμα: Με βάση αυτό, σε κάθε κλειστό σύστημα με την πάροδο του χρόνου αυξάνεται η εντροπία. Η πορεία αύξησης της εντροπίας καθορίζει την πορεία του χρόνου από το παρελθόν προς το μέλλον.

       Η ορμητικότητα και η ταχύτητα της μεταβολής δίνει το ουσιαστικό στοιχείο της Ηρακλείτιας αντίληψης, δηλαδή την αέναη κίνηση του σύμπαντος ως σύνολο αλλά και των μερών του. Η αέναη αλλαγή, η πάλη των αντιθέτων, δεν αφορά όμως την ουσία της ύλης, αλλά τις εφήμερες διατάξεις που συνθέτουν τα διακριτά μέρη της. Τα πάντα αλλάζουν αλλά παραμένουν τα ίδια. Αν πάρουμε για παράδειγμα ένα άνθρωπο, σίγουρα βλέπουμε τη μεταβολή που υφίσταται με το πέρασμα του χρόνου. Το παιδί γίνεται έφηβος , ο έφηβος ενήλικας , ο ενήλικας γέρος...Η ύλη του σώματος  συνεχώς αλλάζει με τη διαδικασία του μεταβολισμού, παρόλα αυτά είναι το ίδιο άτομο. Στην περίπτωση δε του ανθρώπου δεν αλλάζει μόνο η ύλη αλλά και η μορφή. Το βρέφος δεν είναι το ίδιο με το παιδί, το παιδί δε μοιάζει με τον ενήλικα , η μορφή του γέρου δεν είναι ίδια με τον νεότερο εαυτό του. Είναι διαφορετική ύλη και μορφή που όμως αποτελούν την ίδια προσωπικότητα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. ( Η ίδια κοίτη, διαφορετικά νερά )

     Σε συμπαντικό επίπεδο ακόμα και τα άστρα γεννιούνται, ενηλικιώνονται, γερνούν και πεθαίνουν. Η ύλη που τα αποτελεί όμως, παρόλο που μεταφέρεται από άστρο σε άστρο υπάρχει και θα υπάρχει για πάντα. Το «είναι» δεν αλλάζει, αυτό που αλλάζει είναι το «γίγνεσθαι» 

       Η αναφορά στις ψυχές που απορροφούν ατμούς από τα νερά, φανερώνει την πορεία αφύπνισης και πνευματικής ανύψωσης και ενεργοποίησης. Το νερό όταν πάρει θερμότητα εξατμίζεται, μετατρεπόμενο σε ατμό που είναι κατάσταση ψηλότερης ενέργειας. Η υγρή ψυχή, θολή και συγκεχυμένη, μαζεύοντας την ξηρασία των εξαχνούμενων νερών, σταδιακά γίνεται ξηρή, πυρώδης, ενεργητική, φωτεινή ενούμενη με τον συμπαντικό λόγο.

       Ο χρόνος για τον Ηράκλειτο είναι γραμμικός, όχι κυκλικός. Αν συνέβαινε το δεύτερο τότε πιθανότατα να πρέσβευε ότι θα μπορούσαμε να μπούμε άπειρες φορές στο ίδιο ποτάμι. Αν το σύμπαν είναι πεπερασμένο, αυτό είναι πιο λογικό να συμβεί. Σε ένα σύμπαν με αρχή και τέλος, η διαρκής κίνηση και αλλαγή, μοιραία θα επαναφέρει κάποτε τους ίδιους συνδυασμούς. Σε ένα τέτοιο σύμπαν μοιραία θα ξαναζούσατε κάποτε την ίδια ζωή, αν δε μπαίνατε σε ποτάμι, αυτό θα επαναλαμβανόταν κάποτε...

      Προφανώς το σύμπαν του Ηράκλειτου είναι άπειρο και κάθε στιγμή σας σε αυτό είναι μοναδική και ανεπανάληπτη... Στο σημείο αυτό ο Ηράκλειτος συμφωνεί με την ιουδαιοχριστιανική παράδοση. Ηράκλειτος και χριστινισμός βλέπουν τον χρόνο ως μονόδρομο πορεία από το παρελθόν προς το μέλλον. Ο χρόνος για το Χριστιανισμό όμως έχει αρχή και τέλος. Τα ορόσημα αυτά είναι η δημιουργία και η Δευτέρα παρουσία. Πέραν αυτών είναι η αιωνιότητα. Από την άλλη ο Ηράκλειτος δεν έχει τα ορόσημα αυτά. Ο χρόνος του ούτε αρχίζει, ούτε τελειώνει...