Λόγοι του Ηράκλειτου μέρος Α.

Μελέτη των αποσπασμάτων:

        Παρόλο που το σύγγραμμα του Ηράκλειτου έχει χαθεί, έχουν διασωθεί αρκετά ψήγματα, μικρά αποσπάσματα, μέσα από τα γραπτά άλλων αρχαίων συγγραφέων. Αυτά αποτελούν ψηφίδες της μεγάλης εικόνας, όχι ολόκληρη την εικόνα. Η συναρμολόγηση τους αφήνει κενά, η άποψη που μπορούμε να σχηματίσουμε, αν και πολύ διαφωτιστική, δεν είναι πλήρης. Όμως υπάρχουν και άλλες δυσκολίες...

        Ορισμένα από τα αποσπάσματα του Ηράκλειτου είναι ιδιαίτερα δυσνόητα, ασαφή και διφορούμενα θα μπορούσε να πεί κανείς.Γλώσσα μεταφορική, αινιγματική, συμβολική, πυθιακή, διφορούμενη, γριφώδης. Πώς μπορείς να είσαι σίγουρος ότι η απόδοση του νοήματος που θα κάνεις είναι σωστή, όταν στερήσε των συμφραζομένων των προηγούμενων και επόμενων λέξεων που έχουν χαθεί; Το γεγονός ότι το έργο του δεν έχει σωθεί, αλλά υπάρχει μερικώς μέσα από άλλους συγγραφείς αποτελεί ακόμα μια δυσκολία. Πόσο αντικειμενικά έχουν αυτοί αποδόσει τα λόγια του Ηράκλειτου; Μήπως μεταφέρουν στοιχεία μέσα από την προσωπική τους προοπτική, για να υποστηρίξουν δικές τους θέσεις;  Ώς γνωστό πολλοί από αυτούς που διέσωσαν γνωμικά του Ηράκλειτου τα παραθέτουν ως συμπλήρωμα δικών τους απόψεων, ή ως αποδεικτικά στοιχεία των αποδείξεων αυτών. Κάποιοι από αυτούς είναι στωϊκοί , άλλοι χριστιανοί διαφόρων αποχρώσεων ή εθνικοί. Ο κίνδυνος να προβάλεις δικές σου απόψεις είναι μεγάλος.

         Ό Ηράκλειτος δεν γράφει για να καταλάβουν όλοι οι άνθρωποι. Θεωρούσε ότι οι πολλοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την αλήθεια σε αντίθεση με τους λίγους εκλεκτούς. Αυτή καταγράφεται ως ακόμα μια δυσκολία. Ο Ηράκλειτος δεν έγραψε για να διδάξει τους πολλούς, δεν νοιάζεται αν αυτοί τον καταλαβαίνουν. Σίγουρα δε , με τέτοιες αντιλήψεις θα ήταν ένας αποτυχημένος δάσκαλος. Το φιλοσοφικό του βάθος ήταν μεγάλο, η μεταδοτικότητα του όμως μικρή, και είναι αμφίβολο αν ήθελε να μεταδόσει οτιδήποτε στους πολλούς τους οποίους περιφρονούσε.

Χαρακτηριστικά των αποσπασμάτων: βαθυστόχαστα, δυσνόητα αποφθεγματα, σε πεζό λόγο με κρυφά και σκοτεινά νοήματα. Η αποσπασματική τους μορφή, το  το ελάχιστο της έκτασης τους , τα μεγάλα κομμάτια του έργου που χάθηκαν, δυσκολεύουν την προσέγγιση στο έργο του σκοτεινού φιλοσόφου. Άλλα χαρακτηριστικά των αποσπασμάτων είναι η ασάφεια , η αιρετικότητα, μια λεπτή αίσθηση ειρωνείας σε κάποια από αυτά και η αλληγορική τους έκφραση. Κάθε μελετητής μπορεί να ομαδοποιήσει τα αποσπάσματα, με μια λογική σειρά , ανάλογα με τη θεματολογία τους. Π.Χ. αποφθέγματα που μιλούν για την ενότητα των αντιθέτων.

        Η προσωπική μου προσέγγιση των αποσπασμάτων θα είναι η ακόλουθη: Θα παραθέσω μετάφραση των κυριοτέρων αποσπασμάτων που είναι περίπου 130. Τα αποσπάσματα σειροθετούνται με τη σειρά που τους έδωσαν οι DIELS  και  KRANTZ στο βιβλίο τους Die Fragmented deer Vorsokratiger . Δίνεται η μετάφραση και ακολουθούν επεξηγηματικά σχόλια. Αυτά παρουσιάζουν την άποψη του γράφοντος, όπως την διαμόρφωσε μέσα από την ανάγνωση διαφόρων σχολιαστών, αλλά και την προσωπική του αντίληψη. Κάποια αποσπάσματα με παραπλήσιο νόημα σειροθετούνται και σχολιάζονται μαζί.

Αποσπάσματα και σχόλια:

Πλούταρχος, Προς Κολώτην 20, 1118c

- Πώς γνωρίζεις όσα γνωρίζεις;

- Ερεύνησα τον εαυτό μου.

Ο εσωτερικός στοχασμός  η αναζήτηση η αυτοεξέταση του ανθρώπου. Η γνώση του εαυτού και διαυτού η γνώση του κόσμου. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα είναι μέσα μας. Για να γνωρίσεις τον κόσμο πρέπει να γνωρίσεις τον εαυτό σου που είναι μια μικρογραφία του σύμπαντος. Τα πάντα είναι μια ενότητα . Η τελευταία αποτελεί ολότητα γιατί περιέχει τα πάντα σε ένα αδιαίρετο σύνολο.

        Ο Ηράκλειτος δεν αποδέχεται την άποψη όσων αποζητούν την  γνώση στον εξωτερικό κόσμο, στην μελέτη των γραπτών και των δημιουργημάτων παλαιοτέρων σοφών. Η γνώση είναι μέσα μας, εκεί πρέπει να την αναζητήσουμε. Η γνώση αυτή δεν αφορά επιμέρους ζητήματα και θέματα του καθημερινού κόσμου, αλλά ουσιώδη ερωτήματα.                                                                                                                                                   

       Οι φυσικοί φιλόσοφοι έθεσαν για πρώτη φορά τα βασικά φιλοσοφικά ερωτήματα ( Υπάρχει Θεός; Αν ναι ποιος ο ρόλος του; Ποιος δημιούργησε τον κόσμο; Ποια προοπτική έχει ο κόσμος μέσα στον χρόνο; Ποιος είμαι; Πού πάω; Γιατί υπάρχω; ) Αναζήτησαν απαντήσεις πέρα από τα όρια της Θρησκείας. Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά βρίσκεται στην κατανόηση των φυσικών νόμων. Για τον μεγάλο Εφέσιο σοφό αυτό γίνεται πράξη όχι αν κοιτάξεις γύρω σου αλλά μέσα σου. Η περισυλλογή, η απομόνωση , ο διάλογος με τον εαυτό είναι η μέθοδος.

      Πρώτα θέτει τα ερωτήματα. Προσπαθεί να γνωρίσει τον πραγματικό του εαυτό. Διαισθητικά διατυπώνει απαντήσεις που μοιάζουν με γρίφους. Προσπαθεί κατόπιν να βρει το βαθύτερο νόημα που κρύβεται πίσω από το προφανές. Η ενορατική γνώση της αλήθειας είναι ακριβέστερη από την πολυμάθεια , που δίνει έκφραση στην γνώση του μερικού, και αγνοεί το όλο. Ο Ηράκλειτος είναι υποκινητής. Προσπαθεί να ξυπνήσει τους συνανθρώπους του, όσους είναι σε θέση να ξεπεράσουν τον λήθαργο, όπως έκανε μερικές δεκαετίες αργότερα και  ο Σωκράτης. Η αφύπνιση όμως και η κατάκτηση της γνώσης είναι πιο δύσκολη με τον Ηράκλειτο που ο Λόγος του είναι αμφίσημος. Ο Εφέσιος απευθύνεται σε μια ολιγάριθμη ελίτ που μπορεί να τον κατανοήσει και όχι στις μάζες, την αντιληπτική ικανότητα των οποίων δεν έχει σε μεγάλη υπόληψη. Για την αυτοαναζήτηση ο σκοτεινός φιλόσοφος άφησε πίσω του μια σπουδαία κοινωνική θέση. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Εφέσου, εγκατέλειψε τη θέση του για να αφιερωθεί στην (αυτό)αναζήτηση. Έζησε ερημική ζωή.Δεν ήταν μισάνθρωπος. Άφησε την ηγεμονία της Εφέσου για να αναζητήσει την αλήθεια. Η μεταμόρφωση του εαυτού, η κατάκτηση μιας ανώτερης συνειδητότητας, η κατάκτηση ενός ανώτερου επίπεδου ύπαρξης προκύπτει για τον Ηράκλειτο με την αποχώρηση από τον πολιτισμό . Ήταν σοβαρός και εξαιρετικά λογικός φιλόσοφος

      Ενδιαφέρεται όχι μόνο για τη διατύπωση των φυσικών και κοινωνικών νόμων, αλλά και για την «εσωτερική αλήθεια » « την αλχημική μεταστοιχείωση » της ύπαρξης ώστε να έρθει σε επαφή με τον «Ανώτατο ή απόλυτο εαυτό»

        O Εφέσιος φιλόσοφος προσπαθεί να επισημάνει τη σημασία του Λόγου, που κατ’αυτόν είναι η δύναμη που συνέχει και μορφοποιεί το σύμπαν.Το ανθρώπινο ήθος μπορεί να προσεγγίσει το Λόγο, ως αποκάλυψη μέσα από εσωτερική αναζήτηση και εξερεύνηση του εαυτού μας. Ο εσωτερικός μας μικρόκοσμος μια μικρογραφία του σύμπαντος, μέρος της ολότητας την οποία καλούμαστε να προσεγγίσουμε διαισθητικά.Η συνοχή του εξασφαλίζεται με τον πόλεμο των αντιθέτων τάσεων που υπάρχουν σε όλες τις εκφράσεις της πραγματικότητας, μορφοποιούν μια εξωτερική πολλαπλότητα, δημιουργούν δε σε βαθύτερο επίπεδο την ενότητα του παντός.

101^α « Τα μάτια είναι ακριβέστεροι μάρτυρες από τα αυτιά»

           Η ακριβής αντίληψη των φαινομένων απαιτεί άμεση οπτική αντίληψη τους. Η ακριβής εξαγωγή των εμπειρικών δεδομένων είναι απαραίτητη. Βέβαια η γνώση τους δεν σημαίνει σοφία, αν δεν γίνει νοητική επεξεργασία. Οι αισθήσεις, με πρώτη την όραση συλλέγουν τις ενέργειες του Λόγου, του συμπαντικού νου. Ακολούθως το μυαλό, ενορατικά ή άλλως ανακαλύπτει τον υπέρτατο νόμο, τοποθετεί και νοηματοδοτεί τα συμβάντα με βάση αυτόν τον νόμο. 

«εσωτεριστικές»= κρυφές, μυστικές, σκοτεινές

Αλλαγή συνειδητότητας και Ηράκλειτος: Μέσα από τα αποσπάσματα του προσπαθεί να αλλάξει τον τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας από τους ανθρώπους. Αλχημική μεταβολή (αλλαγή) του ανθρώπου και του τρόπου αντίληψης εαυτού, κόσμου και «Θεού»

«Μη φοβάστε είναι και οι Θεοί εδώ»

Αρχή του κόσμου το πυρ. Σε κάθε ον , σε κάθε εκδήλωση της φύσης , οργανική ή ανόργανη , υπάρχει κάτι το θαυμαστό. Όλα μετέχουν στην ουσία του θεού . Ο Θεός , υπάρχει σε όλα τα όντα. Ο Ηράκλειτος φέρεται να είπε τη πιο πάνω ρήση ενώ βρισκόταν κοντά σε ένα φούρνο και ζεσταινόταν. Απευθυνόμενος στους ξένους τους είπε τα πιο πάνω λόγια, για να τονίσει τη διάχυτη, πανταχού παρουσία του λόγου. Ποια σχέση έχει όμως ο Λόγος με την υλική φωτιά ενός φούρνου; Σε άλλα αποσπάσματα θα σχολιάσουμε ότι ο Λόγος στην ουσία του είναι το πυρ. Το τελευταίο όμως δεν ταυτίζεται με τη φωτιά, που είναι εφήμερη αφού ανάβει και σβήνει. Το πυρ είναι η αρχή που κινεί και κινητοποιεί τα πάντα με έλλογο, αν και όχι κατανοητό στους ανθρώπους. Προφανώς αφού τα πάντα κινούνται, στα πάντα υπάρχει το έλλογο πυρ χωρίς να ταυτίζεται με αυτά. Αν προσπαθούσαμε να ταυτίσουμε το πυρ με έννοιες της σύγχρονης φυσικής , η πλησιέστερη έννοια είναι η ενέργεια, που κινεί τα σώματα και παράγει έργο. Φυσικά σήμερα δεν δεχόμαστε την ενέργεια ως έλλογη αρχή.

      Η υλική φωτιά ενός φούρνου ήταν ίσως η αφορμή για τον μεγάλο Εφέσιο να αναφερθεί στο πυρ και την όλη κοσμοθεωρία του.

 Διογένης Λαέρτιος, ΙΧ  1 

-«Η πολυμάθεια δεν διδάσκει την βαθύτερη κατανόηση των πραγμάτων. Ειδάλως θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα καθώς και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο»

     Ο Ηράκλειτος διακρίνει τη μάθηση από την βαθύτερη κατανόηση , που είναι βιωματική και έρχεται ενορατικά. Η κατανόηση δεν έρχεται (μόνο ) με την επεξεργασία αριθμών και δεδομένων, αλλά ενορατικά με την ένωση του ανθρώπου με το Λόγο και το συμπαντικό νου. Η επίγεια σοφία δεν ισοδυναμεί με πνευματική σοφία, τη μυστικιστική γνώση του . Η λογική κάποτε δεν επαρκεί για να γνωρίσουμε τη ζωή, τον εαυτό μας, τη συνείδηση μας. Κάποτε αποκτούμε ( ή νομίζουμε ότι συμβαίνει αυτό)  τη γνώση ενορατικά και διαισθητικά , ότι και να σημαίνει αυτό.

       Είναι όμως εφικτή η γνώση, δεδομένης της αδιάκοπης κίνησης και αλλαγής των πραγμάτων;  Ο Ηράκλειτος αφήνει περιθώρια στη δυνατότητα της γνώσης. Κατ’ αρχή η αλλαγή των όντων δεν γίνεται ανεξέλεκτα και χαοτικά, αλλά με μέτρο. Οι κανόνες που καθορίζουν την αλλαγή είναι οι φυσικοί νόμοι, που είναι απαραβίαστοι από Θεούς και ανθρώπους. Στο βαθμό που θα τους γνωρίσουμε θα μάθουμε τον κόσμο. Πέραν όμως της γνώσης των νόμων, γεγονός είναι ότι το σύμπαν μέσα από την μεταβολή του παραμένει τελικά αμετάβλητο. Αυτό που αλλάζει είναι η θέση, οι συνδυασμοί των βασικών στοιχείων, η μορφή της ύλης. Η ουσία της ύλης όμως είναι αμετάβλητη. Αν εκφράσουμε αυτή την άποψη με όρους της σύγχρονης φυσικής, μπορούμε να πούμε ότι τα βασικά δομικά υποατομικά σωματίδια που αποτελούν την ύλη είναι τα ίδια σε όλα τα στοιχεία και χειμικές ενώσεις . Όλοι οι ατομικοί πυρήνες, βασικά αποτελούνται από πρωτόνια και νετρόνια, αυτό που διαφέρει στα διαφορετικά στοιχεία είναι ο αριθμός των σωματιδίων αυτών. Γύρω από τους πυρήνες των διαφορετικών στοιχείων περιστρέφονται τα ίδια ηλεκτρόνια. Αυτό που διαφέρει από στοιχείο σε στοιχείο είναι ο αριθμός των ηλεκτρονίων.

      Εφόσον η ουσία της ύλης είναι αμετάβλητη μπορούμε τελικά να την γνωρίσουμε, όπως μπορούμε να προσδιορίσουμε και ως ένα βαθμό να προβλέψουμε την αλλαγή των μορφών μέ τους φυσικούς νόμους. Ακόμα η ίδια η γνώση της αδιάκοπης αλλαγής και κίνησης των όντων, καθεαυτή, αποτελεί ίσως την μεγαλύτερη γνώση, αφού για τον μεγάλο Εφέσιο αποτελεί βασικό νόμο του σύμπαντος..

Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 1

-« Τον Όμηρο αξίζει να τον διώξουν από τους αγώνες και να ραπίσουν τον Αρχίλοχο.»

Οι μύθοι του Ησίοδου και του Ομήρου, αποτελούν συγκαλύψεις της αλήθειας. Ο Ηράκλειτος είναι αποφατικός*.Προσεγγίζει την έννοια του Θεού προσδιορίζοντας τι δεν είναι Θεός, γιατί η ίδια η ουσία του Θεού είναι απρόσιτη στην ανθρώπινη διάνοια. Μέσα από την κατάργηση του καθιερωμένου προσεγγίζει την πραγματικότητα. Ο Ηράκλειτος δεν συμφωνεί με τον ανθρωπομορφισμό των θεών του δωδεκαθέου, που διαχέει το έργο των δημιουργών αυτών. Το ανθρωπόμορφο δωδεκάθεο, που η ποιητική φαντασία του Ομήρου με τόσες λεπτομέρειες έπλασε, είναι μια όμορφη εικόνα, που καμμιά σχέση έχει όμως με την πραγματικότητα του Θεού.

 Υπό αυτή την έννοια, ο Όμηρος, που είναι δάσκαλος της αρχαίας Ελλάδας , πρόσφερε κακή υπηρεσία. Έκανε δεύτερη φύση των Ελλήνων των ανθρωπομορφισμό των Θεών, αποκλείοντας, άλλες ρεαλιστικότερες σκέψεις για τη θεία ουσία.

* Απόφασις: απάρνηση.  Επιβεβαίωση μέσα από την άρνηση . Προσεγγίζουμε την ουσία του «Είναι» προσδιορίζοντας το «Μη είναι » Ο Ηράκλειτος αναίρεσε την μυθολογική ερμηνεία του κόσμου.

Αλήθεια= Α + λήθη = Να μην ξεχάσουμε . Η αλήθεια είναι αποφατική έννοια , Η γνώσις καταφατική.

 Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 2

-« Περισσότερο από την πυρκαγιά πρέπει κανείς να κατασβήνει την έπαρση»

      Προφανώς η έπαρση, η περηφάνια θεωρείται μέγιστο κακό. Ο πραγματικά σοφός άνθρωπος είναι ταπεινός, γιατί η σοφία του σε μεγάλο βαθμό έγκειται στην συνειδητοποίηση της μικρότητας και της ασημαντότητας του ανθρώπου έναντι του θεού. Οι ανθρώπινες σκέψεις είναι νηπιακές σε σχέση με τις θεϊκές , ενώ η σύγκριση της ανθρώπινης μορφής με τη θεϊκή είναι ανάλογη με τη σύγκριση ενός πιθήκου και ενός ανθρώπου. Ο άνθρωπος που καταλαμβάνεται από έπαρση, χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Τη βλέπει σαν μέσα από παραμορφωτικό φακό. Τείνει να μεγενθύνει τα όποια δικά του προτερήματα και να εξαλείφει αυτά των άλλων. Η κατάσταση του δεν απέχει πολύ της πνευματικής τύφλωσης. Αποτέλεσμα της η καταστροφή και η καταβαράθρωση του επηρμένου.

      Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε ότι η αρετή της ταπεινοφροσύνης , όπως και άλλες, δεν είναι χριστιανική ανακάλυψη. Ο Ηράκλειτος 500 χρόνια πριν να γεννηθεί ο Χριστός δείχνει το δρόμο της αληθινής αυτογνωσίας.

       Από πρακτικής άποψης, είναι ρεαλιστικότερο και φρονιμότερο να μην υποτιμούμε ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε, όσο εύκολο και αν μας φαίνεται. Να το αντιμετωπίζουμε σοβαρά, προσγειωμένα, με σεβασμό. Να παιρνούμε από διπλό έλεγχο τα συμπεράσματα μας. Να ψάχνουμε για ένα κρυφό νόημα, που εκ πρώτης όψεως μας διαφεύγει. Θέλετε να σπάσετε τα μούτρα σας; Τότε υποτιμήστε τον αντίπαλο ή το πρόβλημα, ή υπερεκτιμήστε τις δυνατότητες σας. Είναι μια καλή συνταγή για αποτυχία.

 Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 2

-« Ο λαός πρέπει να μάχεται για τους νόμους όπως για τα τείχη του»

     Η πίστη του Ηράκλειτου στην ύπαρξη νόμου, που καθορίζει τα πλαίσια μέσα στα οποία κινείται το σύμπαν είναι γνωστή. Ο νόμος αυτός, αυστηρός και αδέκαστος. Ούτε οι θεοί δεν μπορούν να τον παραβούν χωρίς να αντιμετωπίσουν τις Ερινύες, που επαναφέρουν τη τάξη. Ο ανθρώπινος νόμος, πρέπει , κατά τον Ηράκλειτο να μιμήται το θείο. Πρέπει να δίνει τάξη και νόημα στην ανθρώπινη ζωή. Πρέπει να ρυθμίζει τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις με μέτρο, δίνοντας στις κοινωνίες συνοχή.

      Υπό αυτή την έννοια, όπως πρέπει να υπερασπιζόμαστε τα τείχη της πόλης για να επιβιώσουμε από τους εξωτερικούς εχθρούς, έτσι πρέπει να επιμένουμε στην άτεγκτη εφαρμογή των νόμων. Για να διατηρήσουμε την εσωτερική συνοχή και συνέχεια της κοινωνίας μας. Αν μια κοινωνία δεν έχει εσωτερική συνοχή, πως θα αντιμετωπίσει εξωτερικούς κινδύνους; Αν ο πολίτης αισθάνεται ότι οι νόμοι δεν εφαρμόζονται ισότιμα για τον ίδιο, ότι είναι παρίας ανάμεσα στους συμπολίτες του, με ποιο ηθικό θα υπερασπιστεί την πόλη; Γιατί να το κάνει αν αισθάνεται αδικημένος;

       Μια ευνομούμενη πολιτεία είναι μια ισχυρή πολιτεία απέναντι στους εξωτερικούς εχθρούς αφού, όταν ο πολίτης την υπερασπίζεται, το κάνει γιατί στην ουσία υπερασπίζεται τον εαυτό του. Η πολιτεία είναι το καταφύγιο του, με την ισονομία που εφαρμόζει τον προστατεύει, και ανταποδίδοντας την προστατεύει ο ίδιος τώρα από τους εξωτερικούς εχθρούς.

Διογένης ο Λαέρτιος Kεφ. 9 , 1-17: ( Νααριθμηθεί στο τέλος)

-«Μήπως δεν είναι προτιμότερο να παίζω παρά να ασχολούμαι με την Πολιτεία σας»

Ο Χέγκελ Θαύμαζε τον Ηράκλειτο. Πίστευε ότι ακόμα και ο Πλάτωνας επηρεάστηκε από τον Εφέσιο Φιλόσοφο. Ο Πλάτωνας προέτρεπε το μαθητή του Διόνυσο να μην αποκαλύπτει αλήθειες στους πολλούς που δεν μπορούν να τις καταλάβουν. Ο Ηράκλειτος έκρυβε αλήθειες από τους πολλούς γράφοντας με τρόπο που αυτοί δεν μπορούσαν να καταλάβουν τις αλληγορίες του. Ο τρόπος με τον οποίο ο μεγάλος Εφέσιος αντιμετωπίζει τους συμπολίτες του στο πιο πάνω απόσπασμα, υποστηρίζει όσα λέχθηκαν πιο πάνω. Γιατί άραγε ο σκοτεινός φιλόσοφος αρνήθηκε να νομοθετήσει για τους συμπολίτες του; Είναι δε προτιμότερο για ένα σοβαρό άνθρωπο να αφήνεται σε παιδικά παιγνίδια, παρά να ασχολείται με τα κοινά;

Η σημασία που αποδίδει ο Ηράκλειτος στους Νόμους, όπως αυτή φαίνεται στο απόσπασμα 44, δεν μας επιτρέπει να απαντήσουμε θετικά στα πιο πάνω ερωτήματα. Ο φιλόσοφος της Εφέσου πιστεύει στην ύπαρξη χαρισματικών ηγετών, η αντίληψη των οποίων και η ένωση τους με το Λόγο, αντισταθμίζει την αμάθεια των πολλών, που έχουν δική τους αντίληψη της πραγματικότητας. Η αμάθεια των συμπατριωτών του, η ιδιοτελής αντιμετώπιση των κοινών υποθέσεων με βάση τα προσωπικά τους συμφέροντα, το ανώφελον οποιασδήποτε νομοθεσίας μπροστά στην ιδιοτέλεια,  η στενότητα της αντίληψης τους, η προσωπική του δίψα για εσωτερική αναζήτηση και γνώση, είναι ίσως οι αιτίες που ο Ηράκλειτος απαρνήθηκε την πρόσκληση των συμπολιτών του. Στην άρνηση του διαβλέπει επίσης μια περιφρόνηση, των πολλών ανθρώπων, που δεν μετέχουν στο σύμπαν της γνώσης που κατέχουν οι λίγοι...

Πως μπορούμε να γνωρίσουμε το Εν;

  Πλούταρχος,Περί...Πυθίαν 6, 397^α

«Ενώ η Σίβυλλα που με το μαινόμενο στόμα της εκπέμπει φθογγούς αγέλαστους και ακαλλωπιστους και δίχως μυρωδικά φτάνει με τ η φωνή της χίλια χρόνια μακριά χάρη στο Θεό.»

και

Πλούταρχος, Περί....Πυθίαν

«Ο άρχοντας στον οποίο είναι αφιερωμένο το μαντείο των Δελφών,δεν μιλάει ούτε κρύβει, παρά στέλνει σημάδια.»

      Ο άνθρωπος θέτει τα ερωτήματα. Ο Θεός , ( η φύση αν θέλετε ) δεν δίνει ξεκάθαρες απαντήσεις. Υπάρχει η δυνατότητα της γνώσης αν ο άνθρωπος κρίνει σωστά τα δεδομένα που του παρέχει είτε η εμπειρία είτε η εσωτερική αναζήτηση. ( Ας μην ξεχνούμε και το «Γνώθι σ’αυτόν» το επίγραμμα των Δελφών.)Τα μηνύματα των Δελφών είναι διφορούμενα. Η ερμηνεία τους επικίνδυνη, αν γίνει αστόχαστα. Η θεϊκή σοφία προσεγγίζεται με λογική και ιερή έμπνευση. Η γνώση είναι δυσθήρατον είδος. Πότε δεν προσφέρεται. Δίνονται μόνο τα κλειδιά, τα σημάδια, οι κώδικες, οι κατευθυντήριες γραμμές. Τα προφητικά λόγια δίνονται ακατέργαστα, δυσνόητα, διφορούμενα. Ο άνθρωπος με αυτά θα πρέπει να φτάσει στην γνώση του μέλλοντος Υπάρχει τεράστιο χάσμα μεταξύ της θεϊκής και ανθρώπινης σκέψης , αφού όσα φαίνονται περιπεπλεγμένα και δυσνόητα για τον άνθρωπο, είναι ευκολονόητα για την άπειρη διάνοια του θεού.

      Η προσπέλαση της γνώσης δεν είναι ούτε εύκολη ούτε και αδύνατη. Είναι μια διανοητική πρόσκληση και πρόκληση στα μέτρα των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Πώς όμως προσδιορίζονται οι τελευταίες; Ποιο είναι το απώτατο όριο των ανθρώπινων πνευματικών οριζόντων; Η δυνατότητα του ανθρώπου για γνώση επαφίεται στον ίδιο. Όσο ψηλότερους στόχους βάλλει, όσο σκληρότερα αγωνίζεται να ξεδιαλύνει τα σημάδια, τις ενδείξεις, τα δεδομένα των θεών, τόσο πιο ψηλά θα φτάσει, τόσο πιο πολλά θα μάθει. Η αναζήτηση όμως δεν έχει τέλος, κάθε σωστή απάντηση δημιουργεί μια νέα ερώτηση. Η ουσία της γνώσης είναι να τεθεί η σωστή ερώτηση, και να μην γίνει παρερμηνεία των δεδομένων.

30) Κλήμης, Στρωματείς V105

«Αυτόν τον κόσμο δεν τον έπλασε κανένας θεός ή άνθρωπος, παρά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει : μια αιώνια, ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.

Το σύμπαν πάντοτε υπήρχε. Είναι ένα αιώνιο και αναλλοίωτο, αποτελούμενο από δομικά συστατικά που δεν αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Δεν δημιουργήθηκε εκ του μη όντος ούτε θα εξαφανιστεί κάποτε.Αν δεκτούμε ότι υπήρχε κάποιος χρόνος που δεν υπήρχε το σύμπαν, αβίαστα προκύπτει το ερώτημα. Πώς από την ανυπαρξία προκύπτει η ύπαρξη; Αν πάλι σκεφτούμε ότι κάποτε το σύμπαν δεν θα υπάρχει, τότε πως από την ύπαρξη θα προκύψει η ανυπαρξία; Η σύγχρονη Φυσική δέχεται ότι η ύλη μπορεί να μετατραπεί σε ενέργεια ή το αντίθετο. Ύλη και ενέργεια είναι το ίδιο πράγμα αφού υλικά σωματίδια εξαϋλώνονται παράγοντας ενέργεια η δε ενέργεια μπορεί να υλοποιηθεί. Παρόλες τις μετατροπές όμως η υλενέργεια εξακολουθεί να υπάρχει. Σαν τον Πρωτέα αλλάζει μορφές αλλά παραμένει η ίδια ουσία .Η  ενέργεια της σύγχρονης φυσικής είναι η φωτιά του Ηράκλειτου.  Αλλάζει μορφές, από κινητική γίνεται δυναμική ενέργεια, γίνεται πυρηνική, χημική , θερμότητα. Με όλες τις αλλάγες της διαρκώς κινεί τον κόσμο, είναι αναλλοίωτη όμως στην βαθύτερη ουσία της. Στο σύμπαν επικρατεί νομοτέλεια ( μέτρο ). Η γνώση των φυσικών νόμων , που είναι πιθανοκρατικοί, μας βοηθούν να εννοήσουμε , σε κάποιο βαθμό τη λειτουργία του Σύμπαντος.

    Η κίνηση στο σύμπαν ακολουθεί  κυκλική πορεία : ανάπτυξη – σύμπτηξη.  Υπάρχει επανάληψη και εναλλαγή περιόδων δημιουργίας και αποδόμησης. Η δόμηση και η αποδόμηση δεν γίνονται χαοτικά αλλά με μέτρο, με βάση κάποια νομοτέλεια. Η αναφορά στο μέτρο σημαίνει ότι υπάρχουν φυσικοί νόμοι. Οι επιστήμονες σήμερα ψάχνουν την ενιαία θεωρία που θα εξηγεί συνολικά την λειτουργία του κόσμου. Για τον Ηράκλειτο πάντως το κοινό μέτρο των πάντων, ο κανόνας της αλλαγής και της κίνησης τους είναι το πυρ ,     που είναι αναλλοίωτο στην ουσία του.Η αλλαγή μοιάζει με μια ενεργειακή εξίσωση. Τα σώματα αλλάζουν παίρνοντας και δίνοντας ενέργεια πυρός.Αυτό θα μπορούσε να μορφοποιηθεί στις ακόλουθες εξισώσεις:

Ουσία ± πύρ = ίδια ουσία σε κατάσταση ψηλότερης / χαμηλότερης  ενέργειας

     Ο Ηράκλειτος αρνείται την θεογονία του του Ησίοδου, τη δημιουργία του κόσμου εκ του μηδενός από το Θεό. Γιαυτόν η αρχή, η αιτία των όντων, είναι η φωτιά. Για τον Εφέσιο σοφό το πυρ είναι μια αρχή έλλογη, υπεύθυνη για την διακυβέρνηση όλου του κόσμου.Αυτό τον διαφοροποιεί από τη σύγχρονη φυσική. Αν και δεν υπάρχει πρόβλημα να χαρακτηρίσουμε την ύλη και την ενέργεια αιώνια, σίγουρα η σύγχρονη φυσική δεν αποδέχεται ότι η ενέργεια είναι έλλογη. Μπορούμε να  ταυτίσουμε λοιπόν το πύρ με τον Λόγο. Η πιο κάτω εξίσωση δείχνει ότι θα μπορούσε να απεικονίσει την ουσία  του πυρός. Πύρ = Ενέργεια = έλλογη, ενεργητική, κινούσα Αρχή του σύμπαντος = Λόγος. Εξάλλου ο χαρακτηρισμός της φωτιάς ως ζωντανής οντότητας δυναμώνει την προηγούμενη παραδοχή. Ενώ η συνηθισμένη υλική φωτιά δεν είναι ζωντανή και σβήνει, η φωτιά του Ηράκλειτου είναι αιώνια.

        Η υλική πλευρά του Λόγου είναι η φωτιά. Συμβολικά , η στεγνότητα, ξηρότητα και η καθαρτική ιδιότητα του πυρός, συμβολίζει την ξηρή ψυχή που για τον Ηράκλειτο είναι σοφή και άριστη . ( Αποσπ. 118 )