Ο Σωκράτης μέσα από το Συμπόσιο του Πλάτωνα

 Κεντρικό πρόσωπο του Συμποσίου  ο Σωκράτης. Η εικόνα του όπως σκιαγραφείται  είναι η ακόλουθη: Ήταν Αθηναίος πολίτης από το Δήμο της Αλωπεκής, γιός του Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης. Η μητέρα του ήταν μαία, δηλαδή βοηθούσε τις γυναίκες που κυοφορούσαν να γεννήσουν. Ο ίδιος ο Σωκράτης εκμαίευε την αλήθεια από τους συνομιλητές του με τη μέθοδο των ερωτήσεων. Η μητέρα του βοηθούσε στη γέννηση παιδιών, όμως ο γιος της βοηθούσε τα μυαλά των ανθρώπων να γεννήσουν ιδέες. Ο Σωφρονίσκος ήταν γλύπτης, δηλαδή μετάτρεπε τα άμορφα μάρμαρα σε μορφές. Κάτι παρόμοιο σε πνευματικό επίπεδο έκανε ο γιος του που πάσχιζε να μορφοποιήσει τις άμετρες δοξασίες σε τεκμηριωμένη, μετρημένη γνώση.

Η καθημερινή του ζωή ήταν πολύ απλή. Είχε παντρευτεί τη Ξανθίππη της οποίας ο χαρακτήρας ήταν πολύ δύστροπος. Σε αυτόν αποδίδεται η φράση: Αν βρεις μια καλή σύζυγο θα είσαι ευτυχισμένος. Αν όχι, θα γίνεις φιλόσοφος.  Ο Αντισθένης ρώτησε κάποτε το Σωκράτη πώς τα κατάφερνε να ζει με αυτή τη γυναίκα που «χειρότερή της ούτε υπήρξε, ούτε υπάρχει ούτε θα υπάρξει». Η απάντηση του Σωκράτη ήταν ενδεικτική του τρόπου που έβλεπε την αποστολή του. Περιφραστικά το νόημα της ήταν το ακόλουθο:

Αν μπορώ φίλε μου να αντέχω τη συναναστροφή αυτής της γυναίκας, να διαλέγομαι μαζί της στα πλαίσια του οικογενειακού γίγνεσθαι, δεν υπάρχει άνθρωπος σε αυτή τη γη που δεν θα μπορέσω να τον αντέξω, να επικοινωνήσω μαζί του, να συνεννοηθώ, να εκμαιεύσω εξ αυτού νόημα.  Σε κάθε περίπτωση ο Σωκράτης πρέπει να παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία, αφού όταν εκτελέστηκε σε ηλικία 70 ετών παρουσιάζεται η Ξανθίππη να τον επισκέπτεται κρατώντας τον μικρό  της γιο στην αγκαλιά της, ενώ ο μεγαλύτερος γιος του Λαμπροκλής ήταν έφηβος.

 

Το εξωτερικό παρουσιαστικό του Σωκράτη ήταν αντιστρόφως ανάλογο του πνευματικού του κάλλους. Πρέπει να είχε σίγουρα σωματική δυσμορφία αφού κάποιοι συμπολίτες του κοροϊδευτικά τον παρομοίαζαν με σάτυρο. Είχε όμως εξαιρετική σωματική ανθεκτικότητα. Έτρωγε πολύ λίγο και απέφευγε το αλκοόλ. Φορούσε τον ίδιο λεπτό χιτώνα χειμώνα-καλοκαίρι. Κάποτε χανόταν μέσα στον εαυτό του και στις σκέψεις του. Στεκόταν ακίνητος στη μέση του δρόμου και βυθισμένος μέσα στους υψηλούς διαλογισμούς του, έχανε κάθε επαφή με το περιβάλλον.

 

Κατά την εκστρατεία στην Ποτίδαια, ο Πλάτωνας, με το στόμα του Αλκιβιάδη αναφέρει τα ακόλουθα για το Σωκράτη: Η σωματική αντοχή του γιου του Σωφρονίσκου σε κάθε δοκιμασία ήταν εκπληκτική. Περπατούσε ξυπόλυτος καλύτερα από όσους φορούσαν υποδήματα. Ντυνόταν με καλοκαιρινά ενδύματα στη βαρυχειμωνιά, χωρίς να φαίνεται να επηρεάζεται καθόλου. Στάθηκε ακίνητος επί 24 ώρες στη μέση του στρατοπέδου, χαμένος σε βαθιούς συλλογισμούς, αδιαφορώντας για το πολικό ψύχος της νύκτας. Το πρωί χαιρέτησε τον ήλιο που ανέτελλε και σταμάτησε το διαλογισμό του.

 

Παρά τις ιδιομορφίες του ο Σωκράτης ήταν γενναίος, ακέραιου χαρακτήρα, τιμούσε και εφάρμοζε τους νόμους της πόλης που τον γέννησε. Στην μάχη της Ποτίδαιας έσωσε από βέβαιο θάνατο τον μαθητή του Αλκιβιάδη. Κατά τη δίκη των στρατηγών της ναυμαχίας των Αργινουσών, ο Σωκράτης, ως μέρος του Σώματος των Πρυτάνεων, υποστήριξε ότι η μαζική δίκη των δέκα στρατηγών ήταν παράνομη. Είχε δίκαιο και υποστήριξε με λογικά επιχειρήματα τη θέση του έστω και μόνος. Παρ’ όλα αυτά οι υπόλοιποι δικαστές κάμφθηκαν. Η μαζική δίκη-λυντσάρισμα – έγινε. Οι στρατηγοί εκτελέστηκαν.  Σύντομα οι Αθηναίοι θα μετάνιωναν για την απόφαση τους, αλλά ήταν πια πολύ αργά και για το δικαστήριο και για την Αθήνα.

Κατά τη διάρκεια του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων ο Σωκράτης επέδειξε τιμιότητα και ακεραιότητα χαρακτήρα με κίνδυνο της ζωής του. Το καθεστώς αυτό, αποτέλεσμα της ήττας της Αθήνας στον πελοποννησιακό πόλεμο, εξόντωσε εκατοντάδες αντιπάλους του μέσα στον ένα χρόνο της κυριαρχίας του. Οι δημοκρατικοί αντίπαλοι του καθεστώτος, που δεν έφυγαν από την πόλη εξοντώθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες. Άλλοι θανατώθηκαν  γιατί είχαν περιουσίες τις οποίες το καθεστώς δήμευσε. Σε μια περίπτωση, αναφέρει ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης αντιτάχθηκε στη δικαστική δολοφονία κάποιου πολίτη, που το καθεστώς έβαλε στο μάτι, θέτοντας  σε κίνδυνο τη ζωή του.

Το 399 π.Χ. οδηγήθηκε στο δικαστήριο. Οι κατήγοροι του Άνυτος, Μέλητος και Λύκωνας ισχυρίστηκαν πώς  ήταν άθεος και ασεβής προς τους πατρώους θεούς και επιπλέον  διαφθορέας της νεολαίας και εισαγωγέας καινών δαιμονίων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πίσω από την ασαφή αυτή κατηγορία υπήρχε πολιτική σκοπιμότητα.  Η τελική καταδίκη του φιλοσόφου αποτελεί όνειδος για την αθηναϊκή δικαιοσύνη και πολιτεία. Υπήρξε η μεγαλύτερη, με την εξαίρεση ίσως της καταδίκης  του Ιησού, δικαστική δολοφονία στον αρχαίο κόσμο.

Η σημαντικότητα της Σωκρατικής φιλοσοφίας έγκειται στον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι εισήγαγαν φυσικές φιλοσοφίες και ερμήνευσαν τον κόσμο με αναφορά στα στοιχεία του. Ο Θαλής έδωσε ως αιτία του κόσμου το νερό, Ο Αναξίμανδρος το άπειρο, Ο Αναξιμένης τον αέρα, ο Ηράκλειτος τον πυρφόρο λόγο, ο Εμπεδοκλής στην διαμόρφωση των στοιχείων της φύσης,  φωτιά,  γη,  αέρα και  νερό από τις αντίρροπες δυνάμεις τις οποίες ονόμασε φιλότητα και νείκος. Ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος διατύπωσαν τη θεωρία που στέκει μέχρι σήμερα ότι ο κόσμος είναι κατασκευασμένος από άτομα.  

Ο Σωκράτης κατέβασε τη γνώση από τον ουρανό στη γη. Είναι ο θεμελιωτής της ηθικής φιλοσοφίας. Προσπάθησε να ορίσει το αγαθό, τις σταθερές και αναλλοίωτες αρχές που θεμελιώνουν την ορθή και χρηστή συμπεριφορά του ανθρώπου. Προϋπόθεση της ηθικής συμπεριφοράς είναι η γνώση. Αυτός που κατέχει τη γνώση κατακτά και την αρετή, αφού κατά το Σωκράτη, γνώση και αρετή είνα

ι οι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Αυτός που γνωρίζει επιλέγει πάντα και πράττει το καλό. Όσοι πράττουν κακά το κάνουν από άγνοια. Η γνώση, η αρετή και η ηθική συμπεριφορά αναδείχθηκαν σε απόλυτες αξίες από το δάσκαλο του Πλάτωνα, που καυτηρίαζε τον ηθικό σχετικισμό, εμπειρισμό και των σοφιστών.

Ο Σωκράτης συνέβαλε και στη θεμελίωση της λογικής. Η διαλεκτική είναι κατ’ αυτόν το εργαλείο θήρευσης της αλήθειας. Με την επαγωγική μέθοδο και τον Λόγο, έφτανε στους ορισμούς των εννοιών που ήθελε να διερευνήσει. Ο Σωκράτης εκμαίευε την αλήθεια σχετικά με την έννοια που ερευνούσε μέσα από ερωτήσεις. Αν και στην αρχή προσποιούταν άγνοια και καλούσε τους συνομιλητές του να τον διαφωτίσουν, ( Σωκρατική ειρωνεία ) με τις ερωτήσεις του τους έφερνε αντιμέτωπους με την αντιφατικότητα της σκέψης τους και τους οδηγούσε σταδιακά στους σωστούς ορισμούς. Ο Σωκράτης κυριολεκτικά ήταν η μαία της αλήθειας.

Η Σωκρατική ρήση «ένα πράγμα γνωρίζω, ότι δεν γνωρίζω τίποτα» μπορεί να οδηγήσει ένα επιφανειακό μελετητή στην άποψη ότι ο Σωκράτης ήταν αγνωστικιστής. Ουδέν αναληθέστερο. Αυτό γιατί πίστευε ακράδαντα στο διδακτό της αρετής και στη θεϊκή καθοδήγηση (δαιμόνιο) που ως φωνή αληθείας τον οδηγούσε στο δύσκολο δρόμο της αλήθειας. Η γνώση της άγνοιας είναι το χαρακτηριστικό του αληθινού μύστη. Όσο πλησιάζεις την αλήθεια τόσο πιο πολύ καταλαβαίνεις ότι το ταξίδι προς τη γνώση είναι χωρίς τέλος. Ο Σωκράτης ουδέποτε καταλήφθηκε από την έπαρση, ούτε αξιοποίησε τη γνώση του για πλουτισμό. Ήταν απλός, προσηνής και δίδασκε αμισθί προς μεγάλη απογοήτευση της Ξανθίππης που ήταν μια μέγαιρα και τον κυνηγούσε επειδή δεν της χάρισε τη μεγάλη ζωή.  

Η προσφορά του Σωκράτη αποτελεί καμπή στη διαμόρφωση της φιλοσοφίας. Όχι μόνο ο ίδιος ήταν μεγάλος, αλλά και οι συνεχιστές του διαμόρφωσαν μια πνευματική δυναστεία με σχολές που η επίδραση τους είναι συνεχής μέχρι σήμερα.  Σπουδαιότερος μαθητής του Σωκράτη ήταν ο γίγαντας της φιλοσοφίας και ιδρυτής της Ακαδημίας  Πλάτωνας. Στους Πλατωνικούς διαλόγους οφείλουμε ότι η Σωκρατική διδασκαλία δεν χάθηκε στη λησμονιά.  Ο Αριστοκλής, όπως λεγόταν αρχικά ο Πλάτωνας, ήθελε να αναδείξει το όνομα του δασκάλου του, ο οποίος είχε αδικηθεί παράφορα από την πόλη του. Μαθητής του Σωκράτη ήταν και ο Αντισθένης, ο ιδρυτής της σχολής των Κυνικών. Ο Ευκλείδης από τα Μέγαρα, ο ιδρυτής της Εριστικής σχολής, επίσης μαθήτεψε στο Σωκράτη. Για το Σωκράτη μαθαίνουμε αρκετά και από το μαθητή του Ξενοφώντα, που έγραψε, μεταξύ άλλων απομνημονεύματα.  

Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες δίνει μια παραποιημένη εικόνα του Σωκράτη, αφού  τον παρουσιάζει ως σοφιστή. Σημαντικές πληροφορίες για το Σωκράτη δίνει ο Αριστοτέλης. Στο έργο του «Μετά τα Φυσικά» παρουσιάζει, μεταξύ άλλων τις γνωσιοθεωρητικές θέσεις του Σωκράτη. Δηλώνει σαφώς ότι ο δάσκαλος του Πλάτωνα θεμελίωσε την ηθική φιλοσοφία, αλλά δεν ασχολήθηκε με τη μελέτη της φύσεως. «Σωκράτους δε περί μεν τα ηθικά πραγματευομένου, περί δε της όλης φύσεως ουθέν»

Μετά τα Φυσικά Βιβλίο 12ο «b17: Σωκράτους δε περί τας ηθικάς αρετάς πραγματευομένου και περί τούτων ορίζεσθαι καθόλου ζητούντος πρώτου… b23: Εκείνος (ο Σωκράτης) ευλόγως εζήτει το τι εστιν. Συλλογίζεσθαι γαρ εζήτει, αρχή δε των συλλογισμών το τι εστιν. Διαλεκτική γαρ ισχύς ούπω τότ’ ην κλπ. b27: Δύο γαρ έστιν α τις αν αποδώη Σωκράτει δικαίως, τους τ’ επακτικούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου.

 

Ο Σωκράτης ήταν απλός καθημερινός άνθρωπος, μια όμορφη ψυχή που αναζητούσε την αλήθεια έχοντας υπόψη την ατέλεια της ανθρώπινης φύσεως. Στο Συμπόσιο σκιαγραφείται αντικειμενικά από τη συμπεριφορά του και υποκειμενικά από το Εγκώμιο του Αλκιβιάδη, που απηχεί την εξιδανικευμένη εικόνα του Πλάτωνα για τον  δάσκαλο του.

Το σκηνικό είναι το ακόλουθο: Ο Σωκράτης είναι προσκαλεσμένος στο συμπόσιο του Αγάθωνα. Καθ’ οδό συναντά τον Αριστόδημο. Στη συζήτηση εντός του Συμποσίου περί Έρωτος πρωταγωνιστεί. Ο δάσκαλος του Πλάτωνα συνεισφέρει στη συζήτηση για να διευκρινιστεί η ουσία του «Φτερωτού Θεού» (199c – 212c) . Επιπλέον ο Σωκράτης είναι το κεντρικό πρόσωπο του Συμποσίου όπως φαίνεται από τον έπαινο που του απονείμει ο Αλκιβιάδης (215a – 222b) Ακόμα όλοι λαμβάνουν πολύ σοβαρά τη γνώμη του, αφού η επιδοκιμασία του θεωρείται κριτήριο αλήθειας της άποψης τους. Ο Σωκράτης είναι πολύ κοινωνικός και προσαρμόζεται περίφημα στο χαλαρό περιβάλλον του Συμποσίου. Είναι φιλικός και ευπροσήγορος και η ακρίβεια των λόγων του δεν επηρεάζεται από την κατανάλωση οίνου. Η σχέση του με φίλους και μαθητές είναι εγκάρδια, σχεδόν ερωτική.

Ο Σωκράτης παρά το μειλίχιο του χαρακτήρα του καυτηριάζει ενίοτε την άγνοια των συνομιλητών του με τη γνωστή ειρωνεία του. Αρχικώς καλεί τους «σοφούς» συνομιλητές του να τον διαφωτίσουν σε θέματα που γνωρίζουν για τα οποία δηλώνει άγνοια. Ο Σωκράτης με τις συνεχείς ερωτήσεις που θέτει, φέρνει τους συνομιλητές του σε αδιέξοδο, εφόσον φθάνουν μέσω της μαιευτικής μεθόδου σε θέσεις αντιφατικές ως προς τις αρχικές πομπώδεις δηλώσεις τους.  Αναπόφευκτος ο εξευτελισμός των δοκησίσοφων συνομιλητών, τους οποίους ο δάσκαλος του Πλάτωνα συντρίβει με τη λεπτή ειρωνεία του.

Το πνευματικό  μέγεθος του γιου του Σοφρωνίσκου είναι κολοσσιαίο, αλλά πως έφτασε σε αυτή την ωρίμανση;

Σε μικρότερη ηλικία αναζήτησε την αλήθεια στη μελέτη του Ομήρου, του Ηράκλειτου, του οποίου το βάθος της σκέψεως θαύμασε και άλλων φυσικών φιλοσόφων. Το πάθος του για την αλήθεια και η πίστη του στην ύπαρξη της τον βοήθησε να φτάσει στο βασικό δόγμα της γνώσης της άγνοιας. Η ιέρεια Διοτίμα τον μύησε στο μυστήριο του Πλατωνικού Έρωτος που είναι ο δρόμος προς το κάλλος και την ομορφιά. Η παρουσίαση της δεσπόζουσας φυσιογνωμίας του ζωντανεύει μέσα από τη συγγραφική δεινότητα του μαθητή του.