Πλάτωνος Συμπόσιο: Οι πέντε έπαινοι του Έρωτος

 Ο Πλάτωνας στο Συμπόσιο ορίζει την Οντολογία του Έρωτος και τις παραμέτρους του. Στα πλαίσια αυτά προσδιορίζει τις επιδράσεις του στην καθημερινή κοινωνική, συναισθηματική και πνευματική ζωή και ανάπτυξη του ανθρώπου. Καταγράφει μια λογικά αυτό-συνεπή θεωρία περί Έρωτος.

Το έργο χωρίζεται  σε τρία μέρη

1.       Εισαγωγή: Έρωτος Έπαινος.

2.       Παράθεση απόψεων από τους σοφιστές- συμμετέχοντες στο Συμπόσιο. Πέντε  μονόλογοι που απηχούν τις απόψεις του Δήμου επί του θέματος τον 4^ο π.Χ. αιώνα.

3.       Η Πλατωνική-Σωκρατική θέση περί έρωτος.

 

Οι πέντε Έπαινοι του  έρωτος

 

1.        Φαίδρου Έπαινος.(178a-180b) Ο Φαίδρος είναι οπαδός του σοφιστή Λυσία. Θεωρεί τον Έρωτα ως τον μέγιστο και αρχαιότερο των θεών, χορηγό ύψιστων ωφελημάτων προς το ανθρώπινο γένος. Γεννά την αρετή και το πάθος για αυτοθυσία και ηρωισμό. Σύμφωνα με το Φαίδρο ο Αχιλλεύς είναι παράδειγμα της αυταπάρνησης την οποία γεννά ο Έρως. Δεύτερο παράδειγμα αυταπάρνησης και αυτοθυσίας που γεννά ο φτερωτός θεός η Άλκηστη, που δέχεται αβίαστα να πεθάνει στη θέση του άντρα της Άδμητου.

2.       Παυσανία Έπαινος.(180c – 185a) Ο Παυσανίας, μαθητής του σοφιστή Πρόδικου, διακρίνει τον Έρωτα σε Ουράνιο και Πάνδημο. Θεωρεί άξιο επαίνου τον Ουράνιο Έρωτα. Ως τέτοιο εννοεί την μακροχρόνια αγάπη  δύο ανδρών. Κάνει κοινωνιολογική θεώρηση του θέματος προσπαθώντας να αποδείξει αν η σχέση αυτή είναι ηθικά αποδεκτή. Τελικώς συγκλίνει στην άποψη ότι ο έρωτας ώριμου ανδρός προς έφηβο αγόρι μπορεί να γίνει αποδεκτός, αν καλύπτει τις ακόλουθες προϋποθέσεις:

-          Να είναι ο εραστής του εφήβου σοβαρός, χρηστός και να εκδηλώνεται με κοσμιότητα.

-          Η σχέση να έχει τα χαρακτηριστικά της μονιμότητας,(δια βίου) της ψυχικής ομορφιάς,  της γνησιότητας και ανιδιοτέλειας του αισθήματος.

-          Να έχει τελικό σκοπό η σχέση ενήλικα και εφήβου, όχι το πάθος αλλά την μετάδοση στον έφηβο της γνώσης, της αρετής και τη συνολική βελτίωση του χαρακτήρα του.

              Μόνο υπό αυτούς τους όρους η σχέση μπορεί να χαρακτηριστεί ως αποδεκτή για τα κοινά ήθη.

3.        Ο έπαινος  Έρωτα από τον Ερυξίμαχο.(185e-188e) Ο σοφιστής  προσπαθεί να προσεγγίσει το φαινόμενο Έρως από ιατρική-επιστημονική σκοπιά. Ο Ερυξίμαχος βλέπει τον Έρωτα ως τη θεμελιώδη  δύναμη που ρυθμίζει την συνολική πορεία του ανθρώπινου, φυσικού και κοσμικού γίγνεσθαι του κόσμου. Δεν είναι λοιπόν ο Έρως μόνο το κυνήγι του κάλλους που ανάφερε προηγουμένως ο Παυσανίας. Ο Έρωτας κατ’ αυτόν είναι η θεμελιώδης συνιστώσα της βιολογικής εξέλιξης του ανθρώπου. Είναι το κίνητρο κάθε προόδου και εξέλιξης. Δεν είναι φαινόμενο μόνο ανθρώπινο, αλλά ευρύτερα κοσμικό του έμβιου  και του άβιου κόσμου. Κάθε επιστήμονας ή λειτουργός  πρέπει να κινείται από έρωτα προς το λειτούργημα που επιτελεί. Αυτό ισχύει τόσο για τον ιατρό, τον τεχνίτη, τον καλλιτέχνη, τον αστρονόμο, τον Ιερέα και τον Φιλόσοφο. Όλη η γνωστική ανάπτυξη του ανθρώπου, καλλιτεχνική, επιστημονική και θρησκευτική θεμελιώνεται στον έρωτα του θείου και της ομορφιάς.   

4.       Ο Λόγος του Αριστοφάνη (189c -193d).  Ο Αριστοφάνης προσεγγίζει το φαινόμενο του Έρωτος με τον ακόλουθο μύθο: Το αρχέτυπο ανθρώπινο Ον ήταν είτε ερμαφρόδιτο, είτε ενιαίο και «διπλό» δηλαδή δεν υπήρχαν τα φύλα όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Τα διπλά αυτά  όντα μπορούσαν να πάρουν τις εξής τρεις μορφές.

-          Διπλό άρρεν

-          Διπλό Θήλυ

-          Ερμαφρόδιτο (Αρρενόθηλυς )

Η σωματική ρώμη των όντων αυτών τα έκανε να επαναστατήσουν κατά των Θεών. Ο Δίας τα τιμώρησε κάνοντας τα αδύναμα και μισά. Έτσι δημιουργήθηκαν αρσενικοί και θηλυκοί άνθρωποι, ατελείς και μόνιμα ψάχνοντας την ολοκλήρωση τους μέσω του «άλλου τους μισού». Ο Δίας λυπήθηκε την αδυναμία των μισών ανθρώπων και τους έδωσε ως παρηγοριά και ως προοπτική επανένωσης τον Θεό Έρωτα. Αυτός μπορεί να ενώσει τα δύο μισά όντα είτε με τον έρωτα άνδρα και γυναίκας είτε με το διπλό ανδρικό έρωτα. Η ένωση των δύο μισών και η επανεμφάνιση της ενότητας του όντος, αποτελεί το θείο δώρο του Έρωτα. Όταν τα δύο μισά συναντηθούν, τότε καταλαμβάνονται από τη σφοδρή επιθυμία επανένωσης και ανασύστασης του αρχέτυπου ανθρώπινου Όντος. Η ένταση της έλξης είναι ιδιαίτερα σφοδρή στην περίπτωση που τα δύο μισά ανήκουν στο ίδιο φύλο. ( Ομοφυλοφυλικός Έρως ). Ο άνθρωπος οφείλει να δείξει ευσέβεια στον Θεό Έρωτα ο οποίος προσπαθεί να αποκαταστήσει το αρχαίο κάλλος του Αρχέτυπου διπλού ανθρωπίνου Όντος.

5.        Αγάθωνος Έπαινος (194e-197e)  . Ο Αγάθωνας σκιαγραφεί με κολακευτικά λόγια τη μορφή του Θεού Έρωτος. Το κάλλος του είναι απαράμιλλο. Είναι νέος, απαλός και όμορφος. Οι αναλογίες του σώματος του είναι αρμονικές και είναι σφόδρα διεισδυτικός αφού μπορεί να φτάσει στα μύχια του ανθρώπινου όντος, σε σώμα και ψυχή. Πέραν του κάλλους όμως ο Θεός Έρως έχει ως χαρακτηριστικό την αρετή. Κατέχει την σοφία, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι γίνεται πηγή έμπνευσης σε ποιητές, μουσικούς, ζωγράφους, καλλιτέχνες και λόγιους. Είναι η κινητήριος δύναμη της δημιουργίας του φυτικού και του ζωικού βασιλείου. Χωρίς τον Έρωτα η συνέχιση της ζωής θα ήταν τουλάχιστον προβληματική, αν όχι αδύνατη. Κάθε καλός επαγγελματίας κινείται από έρωτα για το επάγγελμα του. Ο Έρως μεταμορφώνει το επάγγελμα σε λειτούργημα και την αγγαρεία σε χαρά δημιουργίας και προσφοράς προς τον συνάνθρωπο. Πίσω λοιπόν από τις ανθρώπινες τέχνες και τα επιτηδεύματα βρίσκεται ο φτερωτός υιός της Αφροδίτης. Ο έρωτας είναι πλήρης αρετών και χαρισμάτων  και απαλλαγμένος από κάθε μιζέρια.

Οι πέντε αρχικοί λόγοι συνιστούν το πρώτο μέρος του Συμποσίου. Κάθε ομιλητής κάνει μια συνεισφορά  στον έρανο για τη σύλληψη του πολύπλευρου φαινομένου του Έρωτα, ανάλογα με την οπτική γωνία που του υποβάλλει η προσωπική του κοσμοθεωρία. Οι πέντε λόγοι προβάλλουν τις τότε γνωστές περί έρωτος αντιλήψεις. Ο Πλάτωνας τις παραθέτει για να στήσει, κατ’ αντιπαραβολή, τις δικές του απόψεις περί του θέματος. Κάθε ομιλητής φωτίζει μια μερική πτυχή του φαινομένου. Άλλοι βλέπουν τον έρωτα ως ψυχικό φαινόμενο, άλλοι ως συνιστώσα της κοινωνικής συγκρότησης. Άλλος ως φυσικό φαινόμενο. Κανένας από τους πέντε ερανιστές, παρά τις πλούσιες παραστάσεις, παρομοιώσεις και

μυθολογικά στοιχεία που παραθέτουν δεν συλλαμβάνει τη μεγάλη εικόνα. Παραμένουν στο επίπεδο της φιλολογικής δόξας και όχι της αλήθειας. Παραθέτουν ψήγματα αληθοφανούς και λογοτεχνικά άρτιας ψηλάφησης του Έρωτος. Η ουσία του όμως έχει φτερά και η σύλληψη της αλήθειας είναι έργο δυσθήρατο. Η παρουσίαση του Άγαθωνα κρίνεται από τους μελετητές ως η πλέον αδύνατη. Ο Πλάτωνας την παραθέτει τελευταία για να είναι νωπή στη θύμηση του αναγνώστη όταν θα την αντιπαραβάλει με το λόγο του Σωκράτη. Ο υιός του Σοφρωνίσκου θα δώσει τη διαφορά μεταξύ ρητορικής και σοφιστείας, θέτοντας καταρχήν διαδικαστικά θέματα και δίνοντας διαλεκτικά επιμέρους ορισμούς.