Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ο εξερευνητής του αρκτικού κύκλου και της Θούλης

Μιχάλης Α. Πόλης Εκπαιδευτικός

Ο Πυθέας είναι ένα πρόσωπο στα όρια  Ιστορίας και  Θρύλου. Ένας εξερευνητής εφάμιλλός του Κολόμβου και του Μαγγελάνου, που έζησε στο μεταίχμιο  της κλασσικής και της ελληνιστικής εποχής. Ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία είναι γνωστά για τη ζωή του πριν το μεγάλο ταξίδι του πέραν των Ηρακλείων Στηλών. Από το επώνυμο του φαίνεται ότι καταγόταν από τη   Μασσαλία, αποικία της ιωνικής πόλης Φώκαιας, που υπάρχει μέχρι σήμερα στα μεσογειακά   παράλια της Γαλλίας. Φαίνεται ότι ήταν σύγχρονος του Μ. Αλεξάνδρου, εφόσον η μεγάλη θαλάσσια εξερεύνηση  συμπίπτει χρονικά με την επική εκστρατεία του Μακεδόνα βασιλιά στην ανατολή. Ο συγγραφέας Δημήτρης Τσιμπουράκης¹ διατυπώνει την εικασία ότι το μεγάλο ταξίδι του Πυθέα προς τη δύση χρηματοδοτήθηκε από τον Αλέξανδρο. Μια γοητευτική υπόθεση που όμως δεν φαίνεται να τεκμηριώνεται σε κάποια γραπτή πηγή.

Ο Πυθέας εκτός από θαλασσοπόρος ήταν  αστρονόμος και συγγραφέας. Έγραψε το βιβλίο με τίτλο «Περί του Ωκεανού» το οποίο φαίνεται να είχε χρησιμοποιήσει ο Ερατοσθένης ως πηγή για να περιγράψει το ταξίδι του μεγάλου εξερευνητή.  Σύμφωνα με τον αλεξανδρινό σοφό, ο τολμηρός θαλασσοπόρος ξεκίνησε από τη Μασσαλία με δυτική κατεύθυνση και προχώρησε κατά μήκος των ακτών της Ισπανίας  προς τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ). Όταν έφτασε στον Ατλαντικό, συνέχισε βόρεια κατά μήκος των ακτών της σημερινής Πορτογαλίας και ακολούθως προχώρησε ανατολικά προς το Βισκαϊκό κόλπο. Ακολούθως προχώρησε ξανά βόρεια, έχοντας από κοντά τις ακτές της σημερινής Γαλλίας μέχρι τη χερσόνησο της Βρετάνης.  Στο σημείο αυτό ο Πυθέας  μαζί με τα πλοία του άφησε την ακτή και προχώρησε προς τις Κασσιτερίδες (βρετανικές) νήσους τις οποίες περιέπλευσε. Σε κάποια σημεία της διαδρομής του  αποβιβάστηκε στην ακτή για ανεφοδιασμό και εξερεύνηση της ενδοχώρας και έδωσε περιγραφές τόπων που προσφέρονταν για εμπορική εκμετάλλευση και δημιουργία  λιμένων.

Πορεία προς την παγωμένη Θούλη

Ο Ερατοσθένης και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης² αναφέρουν ότι ο Πυθέας έφθασε στο Βορειότερο σημείο της Σκωτίας και ακολούθως απομακρύνθηκε από τη ξηρά με βόρεια κατεύθυνση μέσα στον άγνωστο και παγωμένο Ατλαντικό Ωκεανό προς τον Αρκτικό Κύκλο. Σκοπός του η αναζήτηση της   μυθικής νήσου  Θούλης.  Όταν προσέγγισε το στόχο του, ο μέγας θαλασσοπόρος  περιέγραψε τη Θούλη ως τη βορειότερη  περιοχή που μπορεί να επισκεφθεί ένα πλοίο, εφόσον  πέραν αυτής η θάλασσα είναι παγωμένη και  αδιάβατη από τους πάγους. Οριοθέτησε τη Θούλη σε απόσταση έξι ημερών ταξίδι από το βορειότερο σημείο της Σκωτίας. Πιθανολογείται λοιπόν ότι η Θούλη πρέπει να είναι είτε η Ισλανδία είτε κάποια νήσος βόρεια της Σκωτίας όπως οι νήσοι Σέτλαντ, είτε η παράκτια περιοχή της σημερινής Νορβηγίας. Το γεγονός ότι ο Πυθέας φαίνεται να προσέγγισε το βόρειο πολικό κύκλο, ενισχύεται από την πληροφορία που δίνει ότι στη Θούλη η νύκτα έχει διάρκεια μόλις 2-3 ώρες τη θερινή περίοδο και ότι, με βάση πληροφορίες που του ανάφεραν οι ντόπιοι, ( Σε ποια γλώσσα άραγε;) ακόμα βορειότερα ο ήλιος δεν δύει καθόλου κατά το Θέρος. Η αληθοφάνεια των αναφορών αυτών δείχνει ότι ο Πυθέας πράγματι προσέγγισε τον αρκτικό κύκλο για πρώτη φορά στους ιστορικούς χρόνους, ένα αξιοσημείωτο κατόρθωμα αν συνυπολογίσει κανείς τα ναυτικά μέσα εκείνης της εποχής.

Η εξερεύνηση της Βαλτικής Θάλασσας

Σύμφωνα με το Διόδωρο το Σικελιώτη, ο Πυθέας δεν αρκέστηκε στην εξερεύνηση του μακρινού βορρά, αλλά περιέπλευσε την ακτή της βόρειας Ευρώπης  ανατολικά προς την βαλτική θάλασσα, τις νότιες ακτές της οποίας θεώρησε ως την ενδοχώρα του Εύξεινου Πόντου βόρεια της Κριμαίας. Είναι πολύ πιθανόν να έφθασε μέχρι τις εκβολές του ποταμού Βιστούλα, στη σημερινή Πολωνία και έπλευσε μέσω αυτού σε αρκετό βάθος στην ενδοχώρα. Επίσης αναφέρει κάποια νήσο με το όνομα Βασιλεία στις ακτές της οποίας εκβάλλεται άφθονο ήλεκτρο μετά από κάθε τρικυμία.

Ο Πολύβιος³ και ο Στράβωνας⁴ αμφισβητούν ότι ο Πυθέας κατάφερε ποτέ να ταξιδέψει τόσο βόρεια γιατί θεωρούν ότι δεν είχε ούτε τα οικονομικά μέσα, ούτε τις πρακτικές δυνατότητες για ένα τόσο μεγάλο ταξίδι στην ανοικτή θάλασσα. Υπάρχουν όμως εκπληκτικές περιγραφές στη διήγηση του Πυθέα που ενισχύουν τη πίστη μας στις αναφορές του. Για παράδειγμα αναφέρει ότι η απόσταση της Θούλης από το Βόρειο Πόλο είναι ίση με τον απόσταση του Τροπικού του Καρκίνου από τον Ισημερινό. Αν αναφέρεται στην Ισλανδία αυτή βρίσκεται πράγματι στον 66^ο παράλληλο. Είναι εύλογο λοιπόν να υποθέσει κάποιος ότι ο Πυθέας είχε μαζί του κάποιο αστρολάβο, σαν τον υπολογιστή των Αντικυθήρων⁵ και  επαρκείς γνώσεις αστρονομίας για να τον χειρίζεται. Το γεγονός αυτό ενισχύει την άποψη ότι ο Έλληνας εξερευνητής ήταν άτομο με επιστημονικά ενδιαφέροντα και το ταξίδι του δεν έγινε μόνο για εμπορικούς σκοπούς. Από τις αναφορές του είναι επίσης φανερό ότι  γνώριζε τη σφαιρικότητα της γης, αφού ο Ερατοσθένης διασώζει τη θέση του ότι κάποιος πλέοντας με δυτική κατεύθυνση πέραν των Ηρακλείων Στηλών  νομοτελειακά θα φτάσει τις Ινδίες. Επίσης ο εξερευνητής από τη Μασσαλία   αναφέρει το μέγεθος της ακτογραμμής της Βρετανίας με αρκετή ακρίβεια, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι πράγματι την περιέπλευσε. Επιπλέον οι αναφορές του στην χρονική διάρκεια της μέρας και της νύκτας σε πολύ βόρεια πλάτη είναι ένδειξη ότι πράγματι ταξίδεψε σε αυτά τα μέρη.  Ο Πυθέας πρέπει να χρηματοδοτήθηκε για την αποστολή του από κάποιο ισχυρό άρχοντα της εποχής εκείνης, ο οποίος θα προσδοκούσε να αποκτήσει από το ταξίδι φήμη και να εξυπηρετήσει τα οικονομικά του συμφέροντα κτίζοντας αποικίες και εμπορικούς σταθμούς σε νέες χώρες πλούσιες σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους.

Το ταξίδι του Πυθέα είναι εκπληκτικό, αν αναλογιστεί κανείς τα μέσα της εποχής. Η απόσταση που κάλυψε ήταν συνολικά οκτώ χιλιάδες ναυτικά μίλια. Αν κινούσε δυτικά αντί βόρεια θα έφθανε στην Αμερική σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια πριν τον Κολόμβο. Πρόκειται για ένα μεγάλο εξερευνητή, ο οποίος όμως δεν πήρε τη θέση που του αξίζει στο πάνθεο των ηρώων της ανθρωπότητας.

Σημειώσεις:

1          1.       «Τις εντυπώσεις και τις παρατηρήσεις του από αυτό το ταξίδι, που κατά πάσα πιθανότητα έγινε           μετά από εντολή και χρηματοδότηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τις περιέλαβε ο Πυθέας στο              έργο του περί ωκεανού» Δημήτρης Τσιμπουράκης σελ.304

2.       Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης έζησε τον πρώτο προχριστιανικό αιώνα. Έγραψε το έργο Ιστορική Βιβλιοθήκη, αποτελούμενο από 40 τόμους, που εξιστορούν την παγκόσμια ιστορία από τον Τρωικό πόλεμο ως την πρώτη υπατεία του καίσαρα. Από τα 40 βιβλία έχουν διασωθεί 15 και αποσπάσματα από τα υπόλοιπα.

3.       Ο Πολύβιος έζησε τον δεύτερο προχριστιανικό αιώνα. Ήταν Έλληνας Ιστορικός και το σημαντικότερο σύγγραμμα του είναι « Η άνοδος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» που καλύπτει λεπτομερώς την ιστορία της Ρώμης την περίοδο 200 π.Χ. έως 118 π.Χ

4.       Ο Στράβωνας (64 π.Χ. ως 24 μ.Χ. ) ήταν Έλληνας γεωγράφος, ιστορικός και φιλόσοφος. Έργα του είναι τα  Ιστορικά Υπομνήματα που αποτελούνται από 47 τόμους, εκ των οποίων διασώθηκαν ελάχιστα και τα  Γεωγραφικά που αποτελούνται από 17 τόμους που διασώθηκαν εξ ολοκλήρου.

5.       Πληροφορίες για τον Υπολογιστή των Αντικυθήρων μπορεί να βρει κάποιος στο ομώνυμο βιβλίο του Χρίστου Δ. Λάζου, Εκδόσεις Αίολος.

Βιβλιογραφία

1.    1.  Χρήστος Λαζός, Το ταξίδι του Πυθέα στην άγνωστη Θουλή, εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 1996 ISBN 960-521-000-2

2.     2. Θανάσης Ι. Μαργαρίτης, ΠΥΘΕΑΣ, εκδόσεις Σμυρνιωτάκης

3.    3.  Δημήτρης Τσιμπουράκης, Η Γεωμετρία και οι εργάτες της στην αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Alien.