Η ενότητα του Όντος κατά τον Μέλισσο και τον Παρμενίδη

Ενώ οι πλείστοι μελετητές εντάσσουν τους Παρμενίδη και Μέλισσο στην ίδια σχολή, ο καθένας από τους δύο φιλοσόφους διατηρεί την αυτοτέλεια του. Αν και οι δύο μιλούν για το «εόν» στον ενικό, εντούτοις έχουν διαφορές στη θεώρηση της μίας πραγματικότητας. Το παρμενίδειο «εόν» είναι πεπερασμένο χωρικά και απεριόριστο χρονικά, ενώ ο Μέλισσος θεωρεί ότι είναι άπειρο χωροχρονικά, δηλαδή υπάρχει παντού και πάντοτε.  Αυτή η έλλειψη ορίου υποδεικνύει ένα ακραίο μονισμό πέραν του αντίστοιχου που δεικνύει ο Παρμενίδης. Γιατί το απεριόριστο χωρικά είναι πλήρως αδιαφοροποίητο και αριθμητικά ένα. Από την άλλη το Παρμενίδειο Ον διαφοροποιείται επειδή είναι ορισμένο. Ναι μεν είναι ένα, αλλά τι υπάρχει πέραν της ευκύκλου σφαίρας; Δεν υπάρχει για το Μέλισσο παρόμοιο ερώτημα. Το Ον είναι ένα όχι μόνο οντολογικά αλλά και λεκτικά, αφού  είναι παντού.

Η απεριόριστη ύπαρξη είναι μια λέγει ο Μέλισσος, γιατί αν υπήρχε δεύτερη θα έπρεπε  να ξεχώριζε με βάση όριο το οποίο τις διαφοροποιεί. Όπως διασώζει ο Σιμπλίκιος:

«Ει γαρ<άπειρον> είη, εν είη. Ει γαρ δύο είη, ουκ αν δύναιτο άπειρα είναι, αλλ’ έχοι αν πείρατα προς αλλήλα» Δηλαδή.... «Γιατί αν είναι άπειρο το Ον θα είναι και ένα αναγκαστικά. Αν ήταν δύο το ένα θα περιόριζε το άλλο» Σιμπλίκιος Περί Ουρανού 557,16

Είναι λοιπόν όχι μόνο ποιοτικά αλλά και ποσοτικά ενιστής ο Σάμιος στοχαστής. Δεν υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο μια ύπαρξη την οποία μοιράζονται τα όντα, άλλα μια ύπαρξη  πανταχού παρούσα και τα πάντα πληρούσα. Το άλμα από τον ποιοτικό στον ποσοτικό ενισμό αποτελεί  σύλληψη που θυμίζει το χριστιανικό θεό. Ο τελευταίος είναι εξίσου αμετάβλητος, αδιαφοροποίητος, αγέννητος και σχεδόν κατά πάντα όμοιος με την νοητική κατασκευή του Μέλισσου. ( Με εξαίρεση την ιδιότητα του προσώπου )

Όπως και ο Παρμενίδης, ο Μέλισσος αδυνατεί να εξηγήσει τον αισθητό κόσμο που βασίζεται όχι στην ακινησία και το αναλλοίωτο, αλλά στην κίνηση και τη μεταβολή.

Ο Μέλισσος επιχειρηματολογεί περί του αγέννητου του Όντος, ως εξής:

«Και Μέλισσος δε το αγέννητον του όντος έδειξε τω κοινώ τούτω χρησάμενος αξιώματι, γράφει δε ούτος: αεί ην ότι ην και αεί έσται. Ει γαρ εγένετο αναγκαίον έσται πριν γενέσθαι είναι μηδέν. Εί τυχόν νυν μηδέν ην, μηδαμά αν γένοιτο μηδέν εκ μηδενός» Σιμπλίκιος, Φυσικά 162.2 Δ 30 ΒΙ Ο Μέλισσος απέδειξε το αγέννητο του όντος με τη χρήση του πιο κάτω αξιώματος: Γράφει ο Μέλισσος: Ότι υπήρχε, ήταν από πάντα και θα υπάρχει για πάντα. Αν είχε γίνει, σημαίνει ότι πριν να γίνει ήταν ανύπαρκτο. Αν όμως κάτι ήταν μηδέν, τίποτε δεν μπορεί να υπάρξει από το μηδέν. Από το τίποτε μόνο τίποτε μπορεί να προέλθει.

Με το πιο πάνω απρόσβλητο επιχείρημα ο Μέλισσος θωρακίζει τη θέση του Παρμενίδη ότι το Ον είναι αγέννητο και αθάνατο. Ότι υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει για πάντα, ενώ το μηδέν δεν μπορεί να μεταβληθεί σε είναι ως δια μαγείας. Ο κόσμος υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει για πάντα. Ούτε δημιουργήθηκε, ούτε θα καταστραφεί. Είναι χρονικά άπειρος, άρα και ποσοτικά, αφού το μηδέν δεν είναι ούτε μπορεί να τραπεί σε είναι, ούτε μπορεί να λογισθεί ως κάτι άλλο πέραν της ενιαίας συμπαντικής ενότητας. Διαπιστώνουμε σύμπτωση Μέλισσου και Ζήνωνος ως προς την χωρική απειρία του Όντος και διαφωνία με το δάσκαλο τους Παρμενίδη που θέλει το σύμπαν σφαιρικό και πεπερασμένο.

Ο Μέλισσος λοιπόν βλέπει το Ον στην άπειρη προοπτική του χρόνου. Δηλώνει ότι το Ον «αρχήν ουχ έχει και τελευτήν αλλ’ άπειρον εστίν» Ο Παρμενίδης από την άλλη βλέπει την ύπαρξη έξω από το ποτάμι του χρόνου, στην προοπτική του αιώνιου παρόντος. Το παρμενίδειο Ον «ουδέ ποτ’ ην ουδ’ έσται, επεί νυν έσται» Οι διαφορές φανερώνουν την αυτόνομη σκέψη του Μέλισσου, παρά την επιρροή του δασκάλου του. Αν ο χρόνος δεν είναι ένα άπειρο παρόν δεν είναι πραγματικά άπειρος, εφόσον χωρίζεται σε μέρη. Επιπλέον το παρελθόν έχει ήδη τελειώσει άρα είναι πεπερασμένο. Το σημείο αυτό ενισχύει την πεποίθηση του Παρμενίδη ότι το χρονικό άπειρο του Όντος πρέπει να ειδωθεί ως αιώνιο παρόν. Ο Μέλισσος στο σημείο αυτό πέφτει σε αντίφαση. Εφόσον η ύπαρξη του παρελθόντος είναι τετελεσμένη, αυτό έχει τελειώσει, είναι πεπερασμένο.

Ο Μέλισσος διδάσκει ότι το Ον είναι απαθές. Δεν θυμώνει, ούτε κουράζεται, ούτε εκφράζει συναισθήματα. Επιπλέον παντού και πάντοτε αδιαφοροποίητο και ομογενές. Ακόμα είναι εσωτερικά πλήρες. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι αναγκαίο για να μην παρεισφρήσει το μηδέν και η κίνηση στο εσωτερικό του. Πού βρίσκονται λοιπόν οι αντιθέσεις που βιώνουμε στη ζωή μας; Πού το πυκνό και το αραιό; Το πλήρες και το κενό; Υπάρχουν μόνο στα αισθητηριακά δεδομένα που είναι ψευδή και παραπλανητικά και καταπίπτουν δια της λογικής σκέψεως. Στο σημείο αυτό ο Μέλισσος ξεπερνά το δάσκαλο του Παρμενίδη, που δίνει κάποια αξία στα δεδομένα των αισθήσεων, εφόσον απαξιώνει πλήρως τις ανθρώπινες δοξασίες.

Η απειρία του Όντος οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτό δεν είναι φυσικό ον. Είναι μεν ένα, αλλά απερίγραπτο και αόριστο. Δεν μπορεί να θεωρηθεί ολόκληρο, γιατί το άπειρο δεν μπορεί να χωρέσει πραγματικά στη νόηση. Είναι η μοναδική αλήθεια και ύπαρξη, γιατί τίποτε δεν μπορεί να νοηθεί πέραν αυτού. Περιγράφεται αποφατικά, εφόσον ξέρουμε ότι δεν είναι πεπερασμένο, αλλά το άπειρο είναι ασύλληπτο στην ουσία του. Αν το Ον του Μέλισσου ήταν πρόσωπο, θα μας θύμιζε τον χριστιανικό θεό. Όμως ένα πρόσωπο εξ’ ορισμού είναι πεπερασμένο και ο φιλόσοφος μας δεν θα μπορούσε να περιγράψει το Ον ως τέτοιο. Ο Μέλισσος συλλαμβάνει το είναι ως έννοια μυστική και απόκρυφη.

Ο Μέλισσος, όπως και ο Παρμενίδης θεωρεί την κίνηση ως απόδειξη μη ύπαρξης, εφόσον το τρεπτό είναι ασταθές και άρα ανύπαρκτο στην προοπτική της αιωνιότητας. Η διαίρεση είναι επίσης ασύμβατη με τη θεωρία του. Δεν υπάρχει το κενό για να διαχωρίσει την ύπαρξη σε μέρη. Στο σημείο αυτό βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την ατομική φιλοσοφία. 

Σημείωση

Ο Μέλισσος ο Σάμιος γιος του Ιθαγένη και αξιόλογος προσωκρατικός φιλόσοφος. Έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ. την εποχή του Περικλή. Ήταν επικεφαλής της εξέγερσης των Σαμίων κατά των Αθηναίων που κατέστειλε ο Περικλής το 440 π.Χ. μετά από εννιάμηνη πολιορκία. Έγραψε το έργο "Περί Φύσεως ή περί του Όντος ". Η κοσμοθεωρία του επηρεάστηκε εκτός από τον Ομόδοξο του Παρμενίδη και από τον Ξενοφάνη.