Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας: Τομές με την Ελεατική Σχολή

Παρμενίδης και Προσωκρατικοί

Η κοσμοθεωρία του Παρμενίδη επηρέασε τους προσωκρατικούς και τους μετέπειτα φιλοσόφους. Κατωτέρω παρουσιάζουμε παραδείγματα για να εντοπίσουμε ομοιότητες και διαφορές. Κοινό χαρακτηριστικό όλων, είτε ενστερνίζονται τον ενισμό ή τον πλουραλισμό, η αθανασία και το άφθαρτο της ύπαρξης, δηλαδή του κόσμου. Επιπλέον η ερμηνεία της αλλαγής με την ένωση και το διαχωρισμό των αιώνιων οντοτήτων (άτομα, ριζώματα κλπ)

Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας

Ο Αναξαγόρας και ο Εμπεδοκλής δεν αποδέχονται τη γένεση και τη φθορά των όντων. Ότι είναι υπήρχε, και θα υπάρχει για πάντα. Σ’ αυτή τη θέση, που φαίνεται στα αποσπάσματα που ακολουθούν, βλέπουμε την Παρμενίδεια έννοια της αιωνιότητας του Όντος:

«Το δε γίνεσθαι και απόλλυσθαι ουκ ορθώς νομίζουσιν οι Έλληνες. Ουδέν γαρ χρήμα γίνεται ουδέ απόλλυται, αλλ’ από εόντων χρημάτων συμμίσγεσται τε και διακρίνεται» Αναξαγόρας Β. 17 Δηλαδή.... «Οι Έλληνες δεν αντιλαμβάνονται ορθά τη γέννηση και το θάνατο. Τίποτα δεν γεννιέται και τίποτα δεν πεθαίνει πραγματικά, αλλά υπάρχει ανάμειξη και διαχωρισμός όσων υπάρχουν.(για τη δημιουργία νέων μορφών)

 Παρόμοια ο Εμπεδοκλής δηλώνει:

«νήπιοι ου γαρ σφιν δολιχόφρονες εισί μέριμναι οι δη γίγνεσθαι παρός ουκ εόν ελπίζουσιν, ή τι καταθνήσκειν τε και εξόλλυσθαι απάντη Β 11 Δηλαδή... « Είναι ανόητοι, λόγω της επιπολαιότητας της σκέψης τους, όσοι νομίζουν ότι κάτι δεν υπήρχε πριν να δημιουργηθεί, ή ότι αυτό καταστρέφεται ολοκληρωτικά»

Ενώ ο Παρμενίδης είναι ενιστής και οι άλλοι δύο πλουραλιστές, η διαφορά αυτή δεν είναι τόσο ουσιαστική όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Τα ριζώματα του Εμπεδοκλή είναι μεν διαφορετικές οντότητες ως προς τις δράσεις τους, δεν διαφέρουν όμως ως προς την ουσία της υπαρκτικής τους ιδιότητας. Είναι οντότητες αυθεντικές και αιώνιες, μη υποκείμενες σε γέννηση και φθορά Όμοια και τα χρήματα (στοιχεία ή σπέρματα) του Αναξαγόρα καλύπτονται από τον προηγούμενο συλλογισμό. Η ύπαρξη μπορεί να είναι ενιαία ως προς την ουσία της, αλλά και πολλαπλή ως προς τις ενέργειες της. Υπάρχει πολλαπλότητα «χρημάτων» τα οποία δημιουργούν τις μορφές διαμέσου της ανάμειξης και του διαχωρισμού μας λέγει ο Αναξαγόρας. Σε βαθύτερο επίπεδο όμως υπάρχει η ενότητα της ύπαρξης.

Αντανάκλαση της θεωρίας του ενισμού και των παραλλαγών του βρίσκουμε στην σύγχρονη φυσικοχημική θεωρία.

Υπάρχουν χιλιάδες χημικές ενώσεις, αλλά μόνο μερικές δεκάδες  στοιχείων, που αποτελούνται από  3 βασικά υποατομικά σωματίδια επί των οποίων ενεργούν  4 βασικές δυνάμεις, τις οποίες οι επιστήμονες προσπαθούν να εντάξουν σε μια Θεωρία των Πάντων. Η ενότητα και η πολλαπλότητα του Όντος είναι τελικά συνάρτηση του βάθους της πραγματοποιούμενης εξέτασης. Όσο πιο επιφανειακά, δηλαδή χωρικά και χρονικά περιορισμένα εξετάζουμε, τόσο περισσότερο παρατηρούμε την πολλαπλότητα των μορφών. Όταν εξετάσουμε σε βάθος, συνολικά και υπό το πρίσμα της αιωνιότητας, καταλήγουμε ότι τα πάντα είναι ένα.

Ο Αναξαγόρας θεωρεί τα πάντα, ακόμη και τα ομοιογενή αντικείμενα, ως μείγματα, στα οποία υπερτερεί ένα στοιχείο. Η ερμηνεία αυτή είναι αδιέξοδη εφόσον αν την πάρουμε στα άκρα, ακόμα και το υπερτερούν στοιχείο θα πρέπει να είναι μείγμα και ούτω καθ’ εξής. Για παράδειγμα, ένα αμιγές κομμάτι σίδερο θα πρέπει, κατά τον θεωρητικό των χρημάτων, να είναι κατ’ ουσία μείγμα με κυρίαρχο στοιχείο το σίδηρο. Όμως και το κυρίαρχο στοιχείο, με την ίδια λογική θα ήταν ένα μείγμα, αν μπορούσε να διαχωριστεί. Αυτός ο διαχωρισμός όμως του κυρίαρχου από το υποτελές δεν μπορεί να έχει τέλος και φτάνουμε σε αδιέξοδο. Εντέλει ο πλουραλισμός των όντων φαίνεται να εξηγεί την πολλαπλότητα των μορφών του κόσμου, αδυνατεί όμως να εξηγήσει την ουσία τους και να εμβαθύνει στον πυρήνα της ύπαρξης. Ο Παρμενίδης σίγουρα θα τον ενέτασσε στην δόξα των θνητών. Επιπλέον ο Αναξαγόρας σε αντίθεση με τον Εμπεδοκλή, δεν διαχωρίζει τα θεμελιώδη όντα από τα φαινομενικά. Ο Εμπεδοκλής ορίζει ως βασικά όντα τη φωτιά, τον αέρα, το νερό και τη γη. Αυτά αποτελούν τις καταστάσεις της ύλης. Την υγρή, την αέρια, τη στερεά και την κατάσταση του πλάσματος. Τα βασικά όντα αναμειγνύονται και διαχωρίζονται με τη βοήθεια των δυνάμεων της φιλότητας και του νείκους, δηλαδή της έλξης και της άπωσης, και δημιουργούν τα φαινομενικά όντα. Είναι αλήθεια ότι τα τέσσερα ριζώματα και οι δύο δυνάμεις θεωρούνται οντολογικά ισοδύναμες υπάρξεις, παρόλο που τα πρώτα είναι υλικά και οι δεύτερες είναι ενεργειακά στοιχεία. Αυτό θυμίζει τη σύγχρονη αρχή της ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας, που διατύπωσε ο Einstein.

Ο Εμπεδοκλής ανάγει τα πολλά στα λίγα, αλλά αδυνατεί να δει την βαθύτερη ενότητα των πάντων, όπως ο Παρμενίδης. Τα ριζώματα είναι μεν οι αρχικές καταστάσεις της ύλης. Σε βαθύτερο επίπεδο όμως είναι παραδεκτό ότι, ανεξαρτήτως της κατάστασης, δηλαδή της στάθμης της ενέργειας, η ύλη έχει ενιαία δομή. Ο Εμπεδοκλής βρίσκεται στο δρόμο προς τον ενισμό, όμως δεν τον φτάνει. Ο Παρμενίδης παίρνει τον ενισμό στις έσχατες του συνέπειες.

Ο διανοητής του Ακράγαντα προσπαθεί να εξηγήσει το γίγνεσθαι με την ανάμειξη των ριζωμάτων. Στη θεωρία του συνδυάζεται το αναλλοίωτο (ριζώματα) με το μεταβαλλόμενο. Το τελευταίο είναι τα μείγματα των ριζωμάτων που δημιουργούνται από τη φιλότητα και καταστρέφονται από το νείκος. Ο Παρμενίδης όμως, αδιάλλακτα απορρίπτει το γίγνεσθαι και παραμένει στο αμετάβλητο είναι. Η θεωρία του προϋποθέτει μια ευρύτερη και βαθύτερη σύλληψη του κόσμου συνολικά, ενώ ο Εμπεδοκλής εξηγεί καλύτερα τη γένεση και το θάνατο των μορφών, δηλαδή των χημικών ενώσεων, όπως θα λέγαμε χρησιμοποιώντας τους όρους της σύγχρονης Χημείας.

Το Παρμενίδειο Ον είναι αδιαίρετο και σφαιρικό. Οι ρίζες του Εμπεδοκλή πρέπει να είναι σφαιρικές, μικρά μόρια που αναμειγνύονται και χωρίζονται δημιουργώντας σύνθετα σώματα. Λέγει για το θέμα αυτό ο Γαληνός, σχολιάζοντας τον Εμπεδοκλή:

«Εκείνος (Ο Εμπεδοκλής) είπε πως από τα ίδια στοιχεία...γίναμε και εμείς  και όλα τα σώματα στη γη» Γαληνός, εις το Περί Φύσεως Ανθρώπου βιβλίο του Ιπποκράτη 27.22

Το μηδέν δεν φαίνεται να έχει υπόσταση και στους δύο, αφού αυτό θα έθιγε την μοναδικότητα των αρχικών οντοτήτων. Ότι υπάρχει δεν καταστρέφεται και από το μηδέν δεν μπορεί να δημιουργηθεί το κάτι. Είναι μια αρχή που επιζεί και στη σύγχρονη επιστήμη είτε ως « Η αρχή της αφθαρσίας της ύλης» που διατύπωσε ο Λαβουαζιέ το 18^ο αιώνα, είτε ευρύτερα ως «αρχή της διατήρησης της ενέργειας» (Κλασσική φυσική, 19^ος αιώνας) 

Ο Αναξαγόρας όμοια με τον Ελεάτη ορίζει ότι οι αισθήσεις είναι ασθενείς και δεν μπορούν να μας βοηθήσουν να γνωρίσουμε επαρκώς τον κόσμο. Η γνώση είναι έργο του νου, όμως ο Αναξαγόρας δεν φτάνει στο σημείο να ταυτίσει τη σκέψη με την ύπαρξη όπως ο Παρμενίδης.  

Η ενότητα και το αδιαίρετο του Όντος κατά Παρμενίδη, αντιπαραβάλλεται με την αέναη διαιρετότητα του Αναξαγόρα, αφού όπως μας διασώζει ο Σιμπλίκιος:

«Ούτε γαρ του σμικρού έστι το ελάχιστον, αλλ’ ελάσσον αεί.» Φυσικά 164,16 Δηλαδή: Δεν υπάρχει τέλος στη διαίρεση των σωμάτων. Το οσοδήποτε μικρό πάντα μπορεί να διαιρεθεί περαιτέρω.

Η άπειρη διαιρετότητα όμως φαίνεται να διαψεύδεται από τη σύγχρονη υποατομική φυσική. ( Όπως και τους αρχαίους ατομικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο )