Λόγοι του Ηράκλειτου, μέρος Ε

Από το έργο του Ηράκλειτου "Περί Φύσεως" έχουν σωθεί μερικές δεκάδες αποσπάσματα, διάσπαρτα στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων. Αυτά έχουν αποθησαυριστεί στο μνημειώδες τρίτομο έργο των DIELS και KRANZ Die Fragmente der Vorsokratiker. Στο κείμενο που ακολουθεί, το πέμπτο στη σειρά παραθέτουμε και σχολιάζουμε τα απόσπασματα και ενίοτε ομαδοποιούμε αυτά που έχουν παρεμφερές νόημα ή δομή. Σε κάθε απόσπασμα αναφέρεται η πηγή, ακολουθεί ελεύθερη μετάφραση και σχολιασμός.

128)Σέξτος Εμπειρικός, Προς μαθηματικούς VII 129

« Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, αποκτούμε τη νόηση μας εισπνέοντας αυτόν τον θείο Λόγο. Όταν κοιμόμαστε τα ξεχνούμε όλα, αλλά όταν ξυπνούμε ξαναγινόμαστε νουνεχείς. Γιατί στον ύπνο, όταν κλείνουν οι πόροι των αισθήσεων, ο νους μας χάνει την επαφή του με το περιβάλλον, και η μόνη επαφή που διατηρείται, σαν ένα είδος ρίζας, είναι με την αναπνοή. Ξεκομμένος τότε ο νους μας από το περιβάλλον, χάνει τη μνημονική του δύναμη. Αλλά στην κατάσταση της εγρήγορσης κοιτάζει πάλι προς τα έξω μέσα από ένα παράθυρο, και σμίγοντας με το περιβάλλον ξαναντύνεται τη δύναμη του λογικού του...

Οι αισθήσεις είναι ο πόρος , μέσα από τον οποίο εισέρχονται στον άνθρωπο τα δεδομένα, τα οποία με το μυαλό του και τη λογική ο άνθρωπος καλείται να μετουσιώσει σε γνώση. Όταν κοιμούμαστε, χάνουμε επαφή με τον κόσμο και απομονωνόμαστε στο ιδιωτικό σύμπαν του ασυνείδητου. Τότε βρισκόμαστε στον ιδιωτικό χώρο των ονείρων.Οι πόρτες που μας συνδέουν με τον Λόγο, που είναι διάχυτος στα εισερχόμενα μέσω των αισθήσεων, κλείνουν. Μοναδική εξαίρεση η αναπνοή, που σαν μια ρίζα, διατηρεί μια κάποια επαφή με το περιβάλλον.

Γενικά η εγρήγορση είναι η κατάσταση της λογικής του συνειδητού νου, ενώ ο ύπνος του ασυνειδήτου. Ο Ηράκλειτος διαισθητικά, προσεγγίζει έννοιες της σύγχρονης ψυχολογίας. Αντιλαμβάνεται ότι το συνειδητό μέρος της ψυχής μας υποχωρεί μόλις κυριαρχήσει πάνω μας ο ύπνος, ερχεται δε το ασυνείδητο μέρος. Το τελευταίο είναι πολύ ευρύ, ένα ολόκληρο ιδιωτικό σύμπαν. Όταν είμαστε σε εγρήγορση είναι αθέατο, αφού καλύπτεται από τη λεπτή κρούστα του συνειδητού.

114) Στοβαίος, Ανθολόγιον Ι  179

« Όσοι μιλούν μυαλωμένα πρέπει να στηρίζονται σ’αυτό που είναι κοινό σε όλους, όπως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη. Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από ένα νόμο το θείο. Γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.»

Ο θείος Νόμος είναι η έκφραση του Λόγου , της υπέρτατης συμπαντικής συνειδητότητας και σοφίας. Άν κατέχεις τον υπέρτατο νόμο, τότε μιλάς με σύνεση. Οι ανθρώπινοι νόμοι , στο βαθμό που πλησιάζουν τον θεϊκό, αποτελούν αντανάκλαση του. Η σοφία δεν είναι ιδιωτική θεωρία κανενός, είναι κοινή για όλους. Προφανώς για τον Ηράκλειτο η πρόκληση για τον άνθρωπο είναι να συλλάβει αυτή την κοινή σοφία, και όχι να εκφράζει το προσωπικό του «σύμπαν», την ιδιωτική μερική του αλήθεια, ως την καθολική αλήθεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να το πετύχουν, γιατί θέτουν τον εαυτό τους ως κέντρο του σύμπαντος και μετρούν τα πάντα με αυτόν.Ελάχιστοι έχουν τη δύναμη να βγουν από τον εαυτό τους, να κοιτάξουν το όλο, να ενωθούν με αυτό και να δουν τον κοινό νόμο. Για να το πετύχουν χρειάζονται ευφυία , αναζήτηση και ενόραση. Η γνώση δεν χαρίζεται, κατακτάται όμως με πολλή προσπάθεια. Η απόκτηση της καθολικής αλήθειας μπορεί να έρθει ενορατικά, αποκαλυπτικά, ως φώτιση. Πρέπει να έχεις πολλή υπομονή όταν αναζητάς την ουσία από τα φαινόμενα. Κάποτε το προφανές δεν μπορείς να το δεις μέχρι ξαφνικά να επενεργήσει το ενορατικό βίωμα, να ανοίξουν τα μάτια σου να κοιτάξεις την αλήθεια κατάματα. Θα σου φανεί τόσο προφανής που δεν θα καταλαβαίνεις γιατί την αγνοούσες ως τώρα.

      Το κατά πόσο οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από το θείο, όπως υποστηρίζει ο Ηράκλειτος, είναι συζητήσιμο, σίγουρα όμως κάθε νόμος ως καθολική αρχή που ισχύει για όλους δεν πρέπει να εξυπηρετεί το ιδιωτικό, αλλά το καθολικό, το δημόσιο συμφέρον. Στον βαθμό που το πετυχαίνει γίνεται διαχρονικός και ταυτίζεται σε κάποιο βαθμό με τον συμπαντικό νόμο. Ο τελευταίος δεν δέχεται εξαιρέσεις, εκπτώσεις και ειδικές μεταχειρίσεις. Όλοι, θεοί και άνθρωποι, πρέπει να πολιτεύονται με βάση αυτούς. Στο βαθμό που οι ανθρώπινοι νόμοι τυγχάνουν καθολικής, ομοιόμορφης και άνευ διακρίσεων  εφαρμογής, προσεγγίζουν τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του συμπαντικού νόμου.

        Νόμοι που γίνονται για την εξυπηρέτηση συμφερόντων ατόμων , ή ομάδων, που δημιουργούν διακρίσεις μεταξύ των πολιτών, δεν εντάσσονται στα πλαίσια του ορθού, συμπαντικού νόμου του Ηράκλειτου. Οι νομοθέτες, πρέπει πάντοτε να έχουν υπόψη τους την αρχή της ισότητας και της ίσης μεταχείρησης των πολιτών, όταν συντάσσουν τους νόμους.

45) Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 7

« Τα όρια της ψυχής δεν θα τα βρεις όποιον δρόμο και να πάρεις. Τόσο βαθύ είναι το μέτρο της »

Η ανθρώπινη ψυχή και το μυαλό , εφόσον μπορεί να θέτει υπαρξιακά ερωτήματα και να έχει ενορατική αντίληψη του σύμπαντος και του απείρου , έχει ένα θεϊκό στοιχείο μέσα της. Ο άνθρωπος είναι αθάνατος θνητός , με θεϊκά και ανθρώπινα στοιχεία μέσα του. Με αυτή την έννοια η ανθρώπινη ψυχή δεν έχει όρια συμμεριζόμενη , την άπειρη υπόσταση της θεϊκής φύσης.

       Η δομή του μικρόκοσμου είναι πιθανοκρατική και όχι αιτιοκρατική. Το σύμπαν , στο επίπεδο των κβαντικών φαινομένων, δεν είναι απόλυτα προβλέψιμο.Μπορείς να προσδιορίσεις τις διαφορετικές πιθανότητες να πραγματοποιηθούν κάποια συμβάντα, όχι όμως να προσδιορίσεις το συμβάν που θα γίνει. Δεν ισχύει απόλυτος ντεντερμινισμός, παντού ελλοχεύει το χάος, τα όρια δεν θα τα βρεις , δεν υπάρχουν όρια αφού τα πάντα είναι μια ενότητα ολότητα. Η ανθρώπινη ψυχή είναι ένα ολόκληρο σύμπαν, το ασυνείδητο τμήμα της είναι μια αχανής αχαρτογράφητη χώρα, πολύ μεγαλύτερη από το συνειδητό μέρος της. Κάθε ανθρώπινο ον, παρόλο που ομοιάζει με όλα τα άλλα, είναι ένα μοναδικό μυστήριο, μια ανεπανάληπτη προσωπικότητα, μια μηχανή χωρίς αντίγραφο, με δυνατότητες , αν τις χρησιμοποιήσει, να φτάνει μέχρι τη θέωση.

      Ακόμα και μόνο υλική κατασκευή να τον εξετάσεις, ο άνθρωπος είναι η πιο περίπλοκη μηχανή του γνωστού σύμπαντος. Ο εγκέφαλος του είναι ένα πολύπλοκο σύμπαν αποτελούμενο από δυσεκατομμύρια νευρώνες, η δομή του οποίου ακόμα μελετάται.

63)Ιππόλυτος, Έλεγχος ΙΧ 10

« Όταν αυτός  είναι εκεί, ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών »

     Ποιος είναι αυτός; Που είναι το εκεί; Μπορεί αυτός να ταυτιστεί με το απόλυτο ένα, τον συμπαντικό νου, το Λόγο που αλλού αναφέρει ο Ηράκλειτος; Προφανώς όχι, αφού περιορίζεται τοπικά από το εκεί Ποιοι ανασταίνονται ; Γιατί  φυλάνε άγρυπνα ζωντανούς και νεκρούς; Από τι τους φυλάνε; Ένα αινιγματικό απόσπασμα.

   Ο Ιππόλυτος, ερμηνεύοντας αυτό το απόσπασμα αποδίδει στον Ηράκλειτο, πίστη στην ανάσταση του υλικού σώματος των ανθρώπων από τον θεό. Η πιθανότερη όμως εκδοχή, είναι ότι το απόσπασμα αναφέρεται στους ήρωες της χρυσής φυλής του Ισιόδου. Αυτοί μετά τον θάνατο τους έγιναν καλά πνεύματα, που φυλάνε τους θνητούς, περιπλανώμενοι στη γη. Η αναφορά στους αναστημένους αυτούς υπάρχει στα Έργα και Ημέρες .                              

3)Αέτιος , ΙΙ 21,4:

« Το πλάτος του ήλιου είναι ίσο με ένα ανθρώπινο πόδι »

     Μεταφορική άποψη του Ηράκλειτου. Δεν αναφέρεται στον ήλιο, το μέγεθος του οποίου εύκολα , και ο πιο αδαής γνωρίζει ότι είναι τεράστιο. Αναφέρεται στην υποκειμενική φύση της ανθρώπινης γνώσης, όταν αυτή στηρίζεται μόνο στις αισθήσεις. Ο ήλιος είναι τεράστιος, όμως είναι δυνατόν να σμικρυνθεί, για να χωρέσει στην οθόνη του μυαλού μας. Μπορείς να αποκρύψεις το φαινομενικό μέγεθος του ήλιου με το πέλμα ή την παλάμη, άρα το μέγεθος του ειδώλου του, στην υποκειμενική οπτική μας είναι ανάλογο.Οι αισθήσεις μας παραπλανούν, αν δεν ερμηνεύσουμε τα δεδομένα που μας δίνουν με το νου.

4) ALBERTUS M. de veget. 401 σ. 545

« Αν η ευδαιμονία βρισκόταν  στις σωματικές απολαύσεις, τότε θα ’πρεπε να πούμε ευτυχισμένα τα βόδια, όταν βρίσκουν ρόβι να φάνε»

 Το αν η ευτυχία η ευδαιμονία και η μακαριότητα βρίσκονται στις υλικές απολαύσεις είναι συζητήσιμο, σίγουρα όμως δεν βρίσκονται μόνο σ’αυτές. Η αναζήτηση απαντήσεων στα υπαρξιακά προβλήματα, η προσεγγίση της αλήθειας που είναι δυσθήρατη, αποτελούν σκοπό ζωής, και άρα πήγη ευδαιμονίας για κάποια από τα ανθρώπινα όντα. Σίγουρα οι άνθρωποι αυτοί ξεχωρίζουν από τα ζώα , γιατί αναζητούν το νόημα της ύπαρξης και την υπέρτατη αλήθεια και όχι μόνο τις απολαύσεις. Είναι επίσης βασικό, σύμφωνα με τις γνώμες του Ηράκλειτου, ότι οι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν τέτοιες αναζητήσεις παρά όπως τα βόδια προσπαθούν να καλύψουν τις υλικές τους ανάγκες και να βρουν στη κατανάλωση την ευτυχία....Υπάρχει διάχυτη η περιφρόνηση του φιλοσόφου προς την πλειοψηφία των ανθρώπων που τους θεωρεί όχι καλύτερους από τα άλογα ζώα.

      Η ρήση αυτή φανερώνει την τάση του Ηράκλειτου για ασκητισμό. Ο μεγάλος Εφέσιος, παρόλο που προερχόταν από την αριστοκρατικότερη οικογένεια της πόλης, εγκατέλειψε μια βασιλική ζωή για να αφοσιωθεί απερίσπαστος στην προσωπική του αναζήτηση. Δεν αφοσιώθηκε στις σωματικές απολαύσεις και τα φαγητά, αλλά διάλεξε το δύσκολο δρόμο που είναι για λίγους...

7) Αριστοτέλης, Περί αισθήσεως και αισθητών 5.443^α 23:

« Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός, θα ξεχωρίζαμε τις διαφορές τους με τη μύτη »

      Κάθε όν έχει μια μοναδική ταυτότητα η οποία αποτυπόνεται στις αισθήσεις. Κάθε ένα από τα 6,2 δις ανθρώπων μπορεί να αναγνωριστεί από τα βιομετρικά του χαρακτηριστικά. Αυτό θα μπορούσε να γίνει αν τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν συγκεντρωμένα στην μνήμη ενός υπολογιστή. Υπάρχουν ενδείξεις δε ότι αυτό ήδη άρχισε να γίνεται.Υπάρχουν μηχανές που αναγνωρίζουν ένα ανθρώπινο ον από την ίριδα των ματιών του. ( Ηλεκτρωνικό φακέλωμα )

       Η  ρήση του Ηράκλειτου δεν πρέπει να αναφέρεται μόνο στην αίσθηση της όσφρησης , αν και θα ήταν ενδιαφέρον να αναγνωρίζει κανείς ανθρώπινα όντα από την αίσθηση αυτή. Το ηχόχρωμα της φωνής είναι ένα χαρακτηριστικό με το οποίο μπορείς να αναγνωρίσεις την ταυτότητα κάποιου. Επίσης ο γραφικός του χαρακτήρας, και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί αποτελούν δεδομένα αναγνώρισης. Οι γιατροί μπορούν να αναγνωρίσουν κάποιον από το DNA του.

Το απόσπασμα τονίζει την μοναδικότητα κάθε όντος και δεν είμαι σίγουρος αν αναφέρεται μόνο σε ανθρώπους, ή αν αναφέρεται στο ζωϊκό, το φυτικό ή και το ανόργανο βασίλειο...

9) Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, κ5 1176^α  7

« Οι όνοι θα προτιμούσαν τ’ άχυρα από το χρυσάφι »

     Ο σκοτεινός φιλόσοφος δηλώνει  την σχετική αξία των αγαθών , μέτρο της οποίας είναι το όν , η μάλλον, η ανάγκη του. Για ένα γάϊδαρο δεν έχει αξία το χρυσάφι, γιατί δεν είναι  αναλώσιμο, σε αντίθεση με το άχυρο που είναι. Αντίθετα οι άνθρωποι προτιμούν το χρυσάφι , γιατί μετά από κοινή πανανθρώπινη συμφωνία το θεώρουν πολύτιμο μέταλλο, ανταλλάξιμο με άλλα υλικά.

     Ο άνθρωπος είναι το μέτρο με το οποίο μετριέται η αξία των πραγμάτων , με κριτήριο την εξυπηρέτηση του υποκειμενικού συμφέροντος του. Κατ’ επέκταση ο σκοτεινός φιλόσοφος θέλει να πεί ότι το φθηνό και το ακριβό, το άξιο και το ανάξιο , το χρήσιμο και το άχρηστο μπορούν να εκπροσωπούνται από το ίδιο πράγμα , η αξία του οποίου αλλάζει ανάλογα με την υποκειμενική αξιολόγηση αυτού που το κατέχει.

      Αν στη θέση των όνων βάλουμε το πλήθος των ανθρώπων, που εκστασιάζονται με ευτελή πράγματα, που γαργαλούν τις αισθήσεις, τότε τα άχυρα συμβολίζουν τις υλικές απολαύσεις, το δε χρυσάφι την αναζήτηση της γνώσης, που οι πολλοί απαξιώνουν.

      Η υποκειμενική αξία των πραγμάτων είναι η πηγή των ανθρωπίνων συγκρούσεων. Τα πιο κάτω παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά: Ενώ η ειρήνη είναι υπέρτατο αγαθό για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων, για τις βιομηχανίες παραγωγής όπλων είναι ανάθεμα. Οι βιομηχανίες παραγωγής όπλων, σίγουρα προτιμούν τον πόλεμο από την ειρήνη και σίγουρα είναι ευτυχείς όταν αυτός συμβαίνει. Για τους πεινασμένους της γης η πληθώρα τροφής αποτελεί ένα άπιαστο όνειρο. Για τους εμπόρους τροφίμων όμως , μια υπερπροσφορά τροφίμων στην αγορά αποτελεί κατάρα. Αυτό γιατί μειώνει τις τιμές και τα κέρδη τους. Πόσα προϊόντα έχουν καταστραφεί στις χωματερές, πόσο σιτάρι έχει καεί την ίδια ώρα που παιδιά ξεψυχούσαν από την πείνα! Τα προϊόντα αυτά καταστράφηκαν για να συγκρατηθούν οι τιμές και να μην μειωθούν τα κέρδη των εμπόρων. Για τους ανθρώπους το κάπνισμα είναι θάνατος. Το σταμάτημα του θα είναι σωτήρια για την υγεία όλης της ανθρωπότητας. Ή σχεδόν όλης. Η καπνοβιομηχανία στηρίζει τα κέρδη της στη βλαβερή αυτή συνήθεια. Ο θάνατος του καπνιστή προσφέρει πλούτο στον καπνοβιομήχανο και δουλειά στον εργάτη της καπνοβιομηχανίας.

      Η αξία ενός αγαθού ποικίλει ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο. Μερικά κιλά χρυσάφι σε μια πόλη είναι υπερπολύτιμα. Θα μπορούσαν να σημαίνουν τους κόπους μιας ζωής για ένα μέσο άνθρωπος. Ο τελευταίος , θα προτιμούσε 10 κιλά χρυσάφι παρά 10 λίτρα νερό! Θα συνέβαινε όμως το ίδιο αν ο άνθρωπος μας βρισκόταν απομονωμένος στη μέση της ερήμου Σαχάρας! Σίγουρα όχι. Στην δεύτερη περίπτωση 10 κιλά χρυσάφι θα ήταν ένα αφόρητο βάρος που θα τον οδηγούσε γρηγορότερα στο θάνατο αν ήταν υποχρεωμένος να το κουβαλεί. Από την άλλη, 10 κιλά νερό θα μπορούσαν να του αρκέσουν για αρκετές ημέρες. Θα ήταν μια παράταση ζωής μια ελπίδα που θα τον οδηγούσε στην τελική σωτηρία, αν στο μεταξύ έβρισκε βοήθεια.

    Υπάρχει λόγος τελικά που οι γάιδαροι δεν προτιμούν το χρυσάφι. Η αξία ενός αγαθού στο δεδομένο χρόνο, χώρο και για το συγκεκριμμένο όν είναι συνάρτηση της ικανότητας του να θεραπεύει τις ανάγκες του συγκεκριμμένου όντος. Με εξαίρεση τη γνώση, που έχει απόλυτη και αντικειμενική αξία για όλα τα ανθρώπινα όντα, μέτρο της αξίας των άλλων αγαθών είναι οι ανάγκες αυτών που θα τα αναλώσουν.

     

11) Αριστοτέλης, Περί κόσμου 6. 401^α  8

« Όλα τα ζώα που έρπουν στη γη καθοδηγούνται στη βοσκή με κεντρίσματα »

Τα άλογα όντα ωθούνται στις πράξεις τους από τις παρορμήσεις, τα ένστικτα και την εξωτερική βία που ασκούν πάνω τους άλλα όντα. Αν τα τελευταία είναι έλλογα και νοήμονα, όπως οι άνθρωποι, χρησιμοποιούν τη βία για να ελέγξουν, επιβληθούν και χειραγωγήσουν τα άλογα ζώα. Όπως ο βοσκός ή ο αμαξηλάτης καθοδηγεί τα πρόβατα ή τα άλογα με κεντρίσματα έτσι και ένας ηγεμόνας με τη δύναμη της ισχύος του αλλά και με άλλα μέσα χειραγωγεί τους υπηκόους του. Το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τους ανθρώπους από τα «δίποδα» ζώα είναι η γνώση. Ο απαίδευτος άνθρωπος γίνεται θύμα των προλήψεων , της δεισιδαιμονίας, των διαφόρων συρμών. Ο στενός πνευματικός του ορίζοντας δεν του επιτρέπει να αντισταθεί στην χειραγώγηση, γινόμενων πρόβατο των επιτηδείων βοσκών, που του κλέβουν την πραγματικότητα, υποσχόμενοι σ’αυτόν ουτοπικών παραδείσων.

Η ουσία όμως είναι να είμαστε άνθρωποι και όχι πρόβατα. Ως τέτοιοι δεν θα χειραγωγούμαστε από τους διάφορους βοσκούς, οι οποίοι θα μας ωθούν στη βοσκή, όχι γιατί μας αγαπούν, αλλά για να μας φάνε , μόλις πάρουμε το κατάλληλο μέγεθος. Δυστυχώς, τα περισσότερα ανθρώπινα όντα, δεν κοιτάζουν το φώς αλλά το χώμα. «Έρπουν» στη γη γινόμενοι αντικείμενα χειραγώγησης. Ωθούνται στην βοσκή με κεντρίσματα. Αρκούνται να ακολουθούν την πεπατημένη οδό της αγέλης. Δεν κάνουν επικίνδυνες ερωτήσεις, αρκούμενοι στα όσα τους σερβίρουν ως αλάθητες και αιώνιες αξίες οι βοσκοί...

      Οι βοσκοί επιστρατεύουν τον φόβο, για να κρατήσουν τα πρόβατα στο μαντρί. Ο φόβος προσωποποιήται και συγκεκριμενοποιείται. Για τα πρόβατα είναι ο λύκος, για τους πιστούς της θρησκείας ο Σατανάς. Όποιος φύγει από το μαντρί τον τρώει ο λύκος , λέει ο βοσκός... Αυτό δεν είναι ψέματα... Δεν είναι όμως ολόκληρη η αλήθεια. Είναι η μισή αλήθεια. Η άλλη μισή είναι ότι ο μεγαλύτερος λύκος για τα πρόβατα είναι ο ίδιος ο βοσκός. Αυτό γιατί μόνιμα και διαχρονικά τα εκμεταλεύεται για να ικανοποιήσει τα δικά του και μόνο συμφέροντα.

 13) Αθηναίος V178f

« Ο άνθρωπος δεν πρέπει να βρίσκει ευχαρίστηση στο βόρβορο»

       Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αφήνεται στο ευτελές, το μερικό , το αμφίβολο, το πνευματικά δύσοσμο, το χυδαίο περιβάλλον. Μόνο οι «χοίροι» κυλιούνται στις λάσπες και βρίσκουν ευχαρίστηση σ’αυτές. Η αληθινή ηδονή βρίσκεται στην αναζήτηση της γνώσης, του αιώνιου, του τέλειου, του αμετάβλητου και του αληθινού. Η αναζήτηση της γνώσης διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το ζώο. Τον ανυψώνει σε ένα ημιθεϊκό επίπεδο. Γιαυτό όλοι οι θεοί, αλλά και οι γήινοι αντιπρόσωποι τους λυσσαλέα προσπαθούν να κρατήσουν τον άνθρωπο στο επίπεδο του ζώου στερώντας του τη μάθηση. Ακόμα σταυρώνουν στον Καύκασο κάθε Προμηθέα, που προσπαθεί να φωτίσει, και να εξανθρωπίσει τα ανθρώπινα όντα. Επίσης καλούν τους πρωτόπλαστους να μην γευθούν τους καρπούς του δέντρου της γνώσεως. Αν το κάνουν θα χάσουν τον παράδεισο. Προφανώς η άγνοια προκαλεί ευτυχία. Η αλήθεια, η γνώση θέλουν κουράγιο και δύναμη να τις αντέξεις να τις διαχειριστείς , να τις μετουσιώσεις σε ευτυχία. Προσωπικά προτιμώ την κόλαση της γνώσης από τον παράδεισο της άγνοιας.

     Γιατί όμως το πλήθος των ανθρώπων αρέσκεται να κυλιέται στο βόρβορο της καθημερινότητας; Προφανώς γιατί δεν αντιλαμβάνεται την αθλιότητα της ύπαρξης του. Τα μάτια του είναι κλειστά. Η συνείδηση του υγρή ως μεθυσμένου. Η αντίληψη του θολή. Γεμίζει την κενότητα της ύπαρξης του, εφήμερα, με την ικανοποίηση των παρορμήσεων. Ζει και πεθαίνει χωρίς ουδέποτε να αναρωτηθεί το γιατί.  Αυτό εξυπηρετεί τους αφέντες, τους χειραγωγούς του πνεύματος τους θεούς. ....

       Ας ελπίσουμε ότι το ανθρώπινο κοπάδι κάποτε θα εγκαταλείψει το βόρβορο. Θα κοιτάξει τον ουρανό, θα αναζητήσει εκεί την αλήθεια, τον πραγματικό, προμηθεϊκό εαυτό του.

14) Κλήμης, Προτρεπτικός 22

« Ο Ηράκλειτος προφητεύει εναντίον εκείνων που μετέχουν στις νυκτερινές τελετές, εναντίον των βάκχων, των μάγων των μαινάδων....Αυτούς απειλεί με τιμωρίες μετά θάνατον, εναντίον αυτών προφητεύει το πύρ»

και

15) Κλήμης, Προτρεπτικός 34

« Γιατί αν δεν ήταν ο Διόνυσος, προς τιμήν του οποίου κάνουν την βακχική πομπή και ψάλλουν το άσμα στα αιδοία, θα έκαμναν κάτι αναιδέστατο. Γιατί είναι το ίδιο πρόσωπο ο Άιδης και ο Διόνυσος, προς τιμήν του οποίου καταλαμβάνονται από μανία και γιορτάζουν τα Λήναια»

Οι πράξεις είναι επιλήψιμες όταν αυτοί που τις κάνουν δεν συνειδητοποιούν γιατί τις κάνουν. Το σκοτάδι ( νυκτερινές τελετές ) αλληγορικά φανερώνει την έλλειψη κατανόησης, τη σύγχυση των μετεχόντων σε αυτές. Το επιλήψιμο είναι η άγνοια. Ποια όμως είναι η γνώση στην προκείμενη περίπτωση; Γιατί δε ο Άδης ο Θεός του θανάτου και ο Διόνυσος ο Θεός της ζωής στην πλέον οργιαστική έκφανση της, είναι το ίδιο πρόσωπο; Προφανώς και εδώ έχουμε την θεωρία της ενότητας των αντιθέτων. Ζωή και θάνατος είναι το ίδιο πράγμα, το ένα αντιθετικά προς το άλλο το ορίζει , το ένα είναι προϋπόθεση του άλλου.

       Ο θάνατος είναι η προϋπόθεση της Ανάστασης. Την νοηματοδοτεί. Προϋπόθεση της ανάστασης ο θάνατος και του θανάτου η ζωή. Ο Διόνυσος στην Ελλάδα , όπως ο Όσιρις στην Αίγυπτο, ο Άττις στην Μικρά Ασία και ο Μίθρας στην Περσία είναι παραδείγματα θεών που συνενώνουν τη ζωή και το θάνατο. Όλοι οι πιο πάνω , κατά τους πιστούς τους, πέθαναν και αναστήθηκαν.

      Οι μετέχοντες στις τελετές δεν ήταν μεμπτοί επειδή έκαναν πράξεις ηθικά επιλήψιμες, όπως το σκέφτεται ο Κλήμης που ήταν χριστιανός απολογητής, αλλά επειδή δεν συνειδητοποιούσαν την ενότητα των αντιθέτων, που ήταν το βαθύτερο νόημα των πράξεων αυτών.

16) Κλήμης, Παιδαγωγός ΙΙ  99

« Πως θα μπορούσε κανείς να μείνει κρυμμένος μπροστά σ’αυτό το φως που δεν δύει ποτέ;»

Ποιο είναι το φως που δεν δύει ποτέ; Προφανώς δεν είναι ο ήλιος. Είναι κάτι αιώνιο,  το οποίο ο Ηράκλειτος θεωρεί θετικό εφόσον το παρομοιάζει με φως και όχι με σκότος. Ίσως είναι το αιώνιο ένα , ο θεός , ο συμπαντικός νους , ο Λόγος. Ο Ηράκλειτος εδώ δικαιώνει τη φήμη που τον θέλει σκοτεινό , δυσνόητο , δυσπρόσιτο. Ο Λόγος όμως, αν αυτός είναι το φως του αποσπάσματος, ταυτίζεται με το πυρ και αυτό με τη κίνηση. Τίποτε λοιπόν δεν μπορεί να μείνει ακίνητο, αμετάβλητο όσο και αν το θελήσει. Κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί από τον αδυσώπητο χρόνο. Τίποτε δεν μπορεί να παραμείνει αμετάβλητο. Όσο και να προσπαθήσουμε το ποτάμι θα συνεχίσει την αέναη κίνηση του...

Ο Κλήμης, χριστιανός λόγιος προσπαθεί να δώσει χριστιανικό νόημα στο απόσπασμα αυτό, γιαυτό άλλωστε το παραθέτει στο συγγραμμά του.Γιαυτόν το φως είναι ο Ιησούς, ο οποίος θα κρίνει τους πάντες στη Δευτέρα παρουσία του. Κατά τη γνώμη μου η ερμηνεία αυτή δεν είναι σωστή, εφόσον ο Ηράκλειτος δεν μπορούσε, 6 αιώνες πριν τον Χριστό να γνωρίζει, πόσο μάλλον να ασπάζεται, τις εσχατολογικές χριστιανικές δοξασίες.

19) Κλήμης, Στρωματείς ΙΙ 24

« Δεν ξέρουν ούτε τους άλλους να ακούσουν, ούτε να μιλήσουν οι ίδιοι »

        Οι περισσότεροι των ανθρώπων δεν έχουν έφεση στη μάθηση, και αυτό οφείλεται στην διασπασμένη προσοχή τους που δεν τους αφήνει να συγκεντρωθούν , να ακούσουν, να μάθουν. Ότι απαιτεί πνευματική προσπάθεια τους απωθεί, ενώ έλκονται προς αυτά που τραβούν τις αισθήσεις τα φανταχτερά, τα θορυβώδη , τα ασήμαντα. Η πνευματική τους κατάσταση δεν διαφέρει αυτής του ζώου.

        Όπως όμως δεν μπορούν να ακούσουν, ομοίως δεν μπορούν να αρθρώσουν κάτι αξιολόγο. Όποιος δεν μπορεί να γνωρίσει ,να ανοιχτεί προς τους άλλους και προς τον κόσμο, δεν μπορεί ούτε να μάθει, άρα  δεν έχει και κάτι αξιόλογο να πεί. Στην ουσία το πλήθος των ανθρώπων έχει ιδίαν αντίληψη, ιδιωτική και μονομένη, στενή και περιορισμένη. Ενώ δε ο χρόνος περνά, γερνούν, πνευματικά όμως είναι νήπια.

        Μια άλλη αιτία που κάνει τους ανθρώπους κακούς ακροατές είναι ο εγωκεντρισμός τους. Δεν ακούουν τους άλλους γιατί θεωρούν ότι τα ξέρουν όλα, υποτιμώντας την αντίληψη και τις γνώσεις των άλλων. Η πιο πάνω συμπεριφορά είναι απόδειξη της άγνοιας τους. Άγνοια που δεν περιορίζεται στις εξωτερικές γνώσεις τους αλλά αφορά κυρίως τον εαυτό τους. Όσα περισσότερα γνωρίζει ένας άνθρωπος τόσο περισσότερο κατανοεί την μικρότητα, την αδυναμία, την άγνοια του. Ο αληθινός γνώστης είναι ταπεινός, προσήνης, δεν υποτιμά τίποτε και κανένα. Ακούει προσεκτικά κάθε άποψη, κρίνοντας την, όχι δογματικά, αλλά, κατά το δυνατό, ορθολογικά και αμερόληπτα. Ξέροντας ότι στα πάντα υπάρχει μέτρο, ότι η αλήθεια δεν είναι μαύρο ή άσπρο, είναι πάντοτε πρόθυμος να αναθεωρήσει τις απόψεις του, αν του προσφερθούν οι κατάλληλες αποδείξεις. Ενώ δε είναι αυστηρός στις κρίσεις του , που αφορούν τις απόψεις των άλλων, είναι ακόμα πιο αυστηρός όταν κρίνει τον εαυτό του.

20) Κλήμης, Στρωματείς ΙΙΙ 14

« Αφού γεννηθούν (οι άνθρωποι), αποφασίζουν να ζήσουν και να υποστούν το θάνατο, ή μάλλον ν’ αναπαύονται. Κι αφήνουν πίσω τους παιδιά για να γίνουν κι αυτά λεία του θανάτου »

    Παρόλο που οι άνθρωποι ξέρουν ότι κοινή τους μοίρα είναι ο θάνατος , τείνουν να ξεχνούν την σκληρή πραγματικότητα του αναπόφεκτου και μοιραίου αυτού γεγονότος. Δεν φτάνει δε το γεγονός ότι δεν μπορούν να αποτρέψουν το δικό τους θάνατο, δημιουργούν απογόνους , για να έχει πάντα ο Άδης λεία. Στο σημείο αυτό φαίνονται αδιόρθωτοι. Αφού δεν μπορούν να αποτρέψουν την τραγική τους μοίρα γιατί  την επεκτείνουν και σε άλλους;

     Η ανάπαυση των ανθρώπων είναι η πνευματική νωθρότητα , η άγνοια για τα βασικά ερωτήματα, η έλλειψη προβληματισμού. Ζουν και πεθαίνουν χωρίς να ρωτήσουν ποτέ γιατί συμβαίνει αυτό.Ερχόμαστε στον κόσμο με απόφαση των γονέων μας, κανείς δε μας ρωτά αν θέλουμε να ζήσουμε σ’αυτό τον κόσμο, και φεύγουμε από αυτόν χωρίς να μας ρωτήσει κανείς αν θέλουμε να πεθάνουμε και χωρίς να ξέρουμε ή να ελέγχουμε το χρόνο του θανάτου μας. ( Με εξαίρεση ίσως τους αυτόχειρες που αποφασίζουν αυτοί το χρόνο του θανάτου τους ) Παρόλο δε που ο θάνατος και η γέννηση μας βασικά  βρίσκονται πέραν του ελέγχου και της ελεύθερης βούλησης μας, συνεχίζουμε να φέρνουμε ανθρώπους στον κόσμο παρά την τραγική, δεσμευμένη και ανελεύθερη μοίρα μας...

      Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Ο άνθρωπος είναι τραγικό ον. Η αυτοσυνειδησία του είναι μέγα προτέρημα αλλά και μέγιστο ελάττωμα. Προτέρημα διοτί οδηγεί στην γνώση του εαυτού μας και του κόσμου. Γιατί μπορούμε να θέτουμε ερωτήματα για τον εαυτό μας και τον κόσμο, να βρίσκουμε απαντήσεις , να κάνουμε όνειρα, να έχουμε οράματα, να τα πραγματοποιούμε. Γιατί μας κάνει να αισθανόμαστε σαν μικροί θεοί. Ελάττωμα γιατί μας κάνει να συνειδητοποιούμε την τραγική μας μοίρα. Ποια είναι αυτή; Το αδιάψευστο και αναπόφευκτο γεγονός του θανάτου. Που διαλύει την θεϊκή υπόσταση του ανθρώπου. Γιατί ο Θεός είναι αθάνατος και ένα θνήσκων ον όπως είναι ο άνθρωπος δεν μπορεί να  απαιτεί θεϊκή υπόσταση..

      Μπροστά στην αμείλικτη πραγματικότητα του θανάτου, ο άνθρωπος αναζητεί υποκατάστατα αθανασίας. Κάτι που να του δίδει τη ψευδαίσθηση ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος. Ένα τέτοιο υποκατάστατο, γιατί υπάρχουν και άλλα, είναι η γέννηση και η ανατροφή παιδιών. Αυτό γιατί τα θεωρεί μια δική του προέκταση, μια επιβίωση μετά τον τάφο. Έχετε δει παππούδες να επιμένουν να δοθεί το όνομα τους στα εγγόνια τους; Περί αυτού πρόκειται... Είναι η ψευδαίσθηση αθανασίας. Γιατί όμως ψευδαίσθηση;

       Το παιδί, παρόλη την γενετική ομοιότητα με τους γονείς του,είναι ένας νέος ανεξάρτητος οργανισμός. Γονιδιακά, δεν ταυτίζεται απόλυτα με κανένα από αυτούς, αφού παίρνει από τον καθένα 50% των γονιδίων του. Αν πάμε στην επόμενη γενεά, ένας εγγονός φέρει μόνο το 25% των γονιδίων ενός παππού η μιας γιαγιάς του. Όσο δε προχωρούμε σε επόμενες γενιές η γονιδιακή ταύτιση μειώνεται με γεωμετρική πρόοδο. Κάνοντας παιδιά δεν οδηγούμαστε στην προσωπική μας αειζωία, αλλά στη διατήρηση της ανθρωπότητας, της αέναης διαδοχής της ζωής και του θανάτου. Ευτυχώς δε που οι πολλοί άνθρωποι διακατέχονται από αυτή τη ψευδαίσθηση αθανασίας και συνεχίζουν να κάνουν παιδιά. Αφήνουν λεία για το θάνατο τα παιδιά τους, όπως μας λέει και ο Ηράκλειτος, όμως συνεχίζουν και τη ζωή. Γιατί, τελικά, ζωή δεν υπάρχει χωρίς το θάνατο, ούτε θάνατος χωρίς τη ζωή. Είναι οι δύο όψεις της ίδιας πραγματικότητας. Καταλήγουμε δηλαδή και πάλι στην ενότητα των αντιθέτων, που είναι η ουσία της φιλοσοφίας του μεγάλου Εφέσιου φιλοσόφου.

21)Κλήμης, Στρωματείς ΙΙΙ 21

«Θάνατος είναι όσα βλέπουμε όταν είμαστε ξύπνιοι  και ύπνος όσα βλέπουμε όταν κοιμόμαστε»

22) Κλήμης, Στρωματείς IV 4

« Αυτοί που ψάχνουν για χρυσάφι ανασκάβουν πολλή γη και βρίσκουν λίγο »

και

104) Πρόκλος, Εις Αλκιβιάδην Ι, σελ. 525, 21

«Οι πολλοί είναι κακοί και οι λίγοι αγαθοί»

      Η σπανιότητα του χρυσού είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του που προσδιορίζουν την αξία του. Σκάβεις ένα βουνό χώμα για να βρεις ένα κόκκο χρυσού. Κατ’ επέκταση όσοι αναζητούν πνευματικές αξίες πρέπει να ψάξουν πολύ για να τις βρούν, αφού ότι αξίζει είναι δυσεύρετο και η αναζήτηση του απαιτεί μόχθο. Τα αγαθά κόποις κτώνται. Ο μεγάλος κόπος και η συνεχής προσπάθεια φανερώνουν την αξία του δυσεύρετου. Το απόσπασμα 104, εξειδικεύει την αξία στα ανθρώπινα όντα. Η ρήση της Καινής Διαθήκης « πολλοί οι κλητοί ολίγοι δε οι εκλεκτοί » θα μπορούσε να ταιριάξει στην περίπτωση αυτή . Οι πραγματικά αξιόλογοι άνθρωποι είναι ελάχιστοι ενώ οι κακοί πολλοί, κατ’ αντιστοιχία με το χρυσάφι που η ελάχιστη ποσότητα του κρύβεται σε τόνους χώματος.

     Όπως ο χρυσός δεν οξειδώνεται, ούτε χάνει τις ιδιότητες του, έτσι και ο αγαθός άνθρωπος δεν αλλοτριώνεται μέσα στο πλήθος των κακών. Όπως δε ένας κόκκος χρυσού λάμπει και ξεχωρίζει μέσα από όγκο χώματος λόγω της λάμψης και του χρώματος του, έτσι και ο αγαθός και σοφός άνθρωπος ξεχωρίζει μέσα στο πλήθος των αμαθών.