Το κίνημα των σοφιστών

Μιχάλης Α. Πόλης Εκπαιδευτικός

Πριν την κλασσική εποχή σοφιστής σήμαινε τον φιλόσοφο, τον  κάτοχο  της πιστοποιημένης  γνώσεως. Την εποχή του Πλάτωνα και του Σωκράτη όμως δήλωνε τον επί πληρωμή δάσκαλο της γραμματικής, ρητορικής, γεωμετρίας, αριθμητικής, της πολιτικής  επιστήμης, αστρονομίας, μουσικής και γνωσιολογίας (Φιλοσοφίας). Γόνοι πλουσίων οικογενειών της Αθήνας μίσθωναν αδρά γνωστούς σοφιστές για να γίνουν καλοί πολιτικοί και ρήτορες.  Οι μαθητές των σοφιστών δεν ζητούσαν  μόνο  γνώσεις. Μέσω της σοφιστικής μόρφωσης  επεδίωκαν να αναπτύξουν την ευβουλία και την κοινωνική μόρφωση δηλαδή τη δεξιότητα να χειρίζονται άριστα τις ιδιωτικές και τις δημόσιες υποθέσεις τους. 

Οι σοφιστές μελετούσαν τον κόσμο με  βάση τις αισθήσεις, και ήταν αμφισβητίες των καθιερωμένων απόψεων, διατυπώνοντας ένα ιδιαίτερο σκεπτικισμό. Είχαν  την άποψη ότι οι έννοιες, η γνώση και οι αξίες είναι  σχετικές. Δεν πίστευαν σε απόλυτες αλήθειες, αλλά πρέσβευαν τη σχετικότητα των γνώσεων. Ήταν αντίθετοι με τη μεταφυσική φιλοσοφία του Πλάτωνα την οποία   θεωρούσαν ως στερούμενη θεμελίωσης στον πραγματικό κόσμο. Από την άλλη ήταν πιο κοντά στις θεωρίες των φυσικών φιλοσόφων που ήταν υλιστικές. Ο Πλάτωνας τους κατηγορούσε ότι δεν τους ενδιέφερε η αλήθεια, αλλά ο εντυπωσιασμός, αφού η διδασκαλία τους περί σχετικότητας της γνώσεως ήταν μια «γνώση παντός καιρού» που μπορούσε να εξυπηρετήσει κάθε σκοπιμότητα. Ήταν διαλεκτικοί και απεχθάνονταν το δογματισμό, κάτι το οποίο πρέπει να τους πιστωθεί. Στην αναζήτηση της γνώσεως βάραινε πολύ η ατομική οπτική. Δεν τους απασχολούσε η αναζήτηση της αλήθειας ως απόλυτης γενικής μεταφυσικής πραγματικότητας αλλά ως υποκειμενικής θέσης, ανάλογα με την οπτική αυτού που την αναζητούσε. Έβλεπαν ότι υπάρχουν πολλές αλήθειες για το ίδιο θέμα, ισότιμα έγκυρες ακόμα και αν είναι αντιφατικές, άποψη αντίθετη με την αριστοτελική λογική. Για κάποιους από αυτούς αληθινό είναι  το χρήσιμο.

Οι θέσεις των σοφιστών δεν ήταν ενιαίες, όπως ισχύει σε άλλες σχολές. Για παράδειγμα   οι σοφιστές Θρασύμαχος, Καλλικλής και Κριτίας πίστευαν στο φυσικό δίκαιο δηλαδή στην επιβολή των ισχυρών επί των αδυνάτων. Συνακόλουθα ο σοφιστής Καλλικλής θεωρούσε τη Δημοκρατία ως το πολίτευμα των πολλών και των αδυνάτων που με αυτή προσπαθούσαν να επιβληθούν στους άριστους δια των νόμων και της ψήφου. Ως αποτέλεσμα της αντιδραστικής τους ιδεολογίας,  η μερίδα αυτή των σοφιστών  πίστευαν στον άκρατο ατομικισμό. Η συντηρητική αυτή ιδεολογία ήταν και αποτέλεσμα της προσκόλλησης τους στην αριστοκρατία από την οποία προσπορίζονταν ως δάσκαλοι τα μέσα βιοπορισμού.

Άλλη μερίδα σοφιστών  είχε πιο δημοκρατικές και «διεθνιστικές» ιδέες. Έτσι ο Αντιφώντας δεν πιστεύει στο διαχωρισμό των ανθρώπων σε Έλληνες και βάρβαρους. Ο Αλκιδάμας απορρίπτει τη δουλεία την οποία θεωρεί ως αφύσικη. Άλλοι σοφιστές όπως τον Πρωταγόρα έφταναν στο θρησκευτικό αγνωστικισμό.

Γνωστοί σοφιστές

Πιο κάτω θα αναφερθούμε σε μερικούς από τους γνωστότερους σοφιστές και το έργο τους. Πρέπει να πούμε όμως ότι οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτούς είναι αποσπασματικές και διασώζονται μέσα από τα γραπτά έργα αντιπάλων τους όπως ο Πλάτωνας που τους αντιμετωπίζουν με προκατάληψη.

1.       Ο Αντιφών: Σε σύγχρονους όρους θα λέγαμε ότι είναι ένας διεθνιστής. Στο έργο του «Περί αλήθειας» αναφέρει ότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής και οικονομικής κατάστασης πρέπει να είναι ίσοι. Δίδασκε ότι η αυτοκυριαρχία και ο έλεγχος των παθών είναι δείγμα ψυχικής υγείας και συνταγή για καταπολέμηση της μελαγχολίας και της ψυχασθένειας. Ο Αντιφώντας ασχολήθηκε με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων και τη γεωμετρία. Προσπάθησε να τετραγωνίσει τον κύκλο με τη μέθοδο των Πολυγώνων.

2.       Ο Γοργίας ο Λεοντίνος (484-376π.Χ) καταγόταν από τη Σικελία. Μαθήτευσε κοντά στον υλιστή φυσικό φιλόσοφο Εμπεδοκλή από τον Ακράγαντα. Ήταν γνωστός για τη ρητορική του δεινότητα. Ο Σωκράτης τον κατηγορούσε ότι προσπαθούσε με ωραία λόγια να πείσει αδιαφορώντας  για την αλήθεια. Πρέσβευε τον γνωστικό αγνωστικισμό. Σύμφωνα με τη ρήση του που διασώθηκε «οὐδέν ἔστιν, εἰ καί έστιν, ἀκατάληπτον ἀνθρώπῳ εἰ καί καταληπτόν, ἀλλά τοί γε ἀνέξοιστον καί ἀνερμηνευτον τῷ πέλας. » Η πραγματικότητα, αν δεν είναι μια νοητική κατασκευή του ανθρώπου, είναι ακατάληπτη, ακόμα όμως και να γίνει αντιληπτή από μια ισχνή μειοψηφία ανθρώπων δεν μπορεί να μεταδοθεί στους πολλούς αδαείς. Για τη θέση του αυτή ο Γοργίας κέρδισε την εχθρότητα του Πλάτωνα. Απέφευγε τις καταχρήσεις και έζησε μέχρι την ηλικία των 108 ετών.

3.       Ο Θρασύμαχος από τη Χαλκηδόνα: Η φιλοσοφία του ήταν άκρως αντιδραστική αφού υποστήριζε ότι δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυρού. Πίστευε στους θεούς, αλλά δίδασκε ότι αυτοί δεν ενδιαφέρονται για τον κόσμο.  Τις λιγοστές πληροφορίες που έχουμε για το Θρασύμαχο μας τις διασώζει ο Πλάτων. Παρόμοιες απόψεις περί δικαίου είχε και ο Καλλικλής  τον οποίο  επίσης ακροθιγώς αναφέρει ο ιδρυτής της Ακαδημίας.

4.       Ο Ιππίας ο Ήλιος: Ασχολήθηκε με την αστρονομία και τα Μαθηματικά. Φημιζόταν για την ευρυμάθεια του. Είναι γνωστός από τη περίφημη λύση που έδωσε στους γρίφους του τετραγωνισμού του κύκλου και της τριχοτόμησης της γωνίας. Η τετραγωνίζουσα του Ιππία είναι γνωστή στους μαθηματικούς ως μια ιδιοφυής λύση του τετραγωνισμού του κύκλου, για την οποία θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε ένα ξεχωριστό άρθρο. Ο Ιππίας πίστευε ότι οι νόμοι πρέπει να αντανακλούν την έμφυτη φυσική ισότητα των ανθρώπων. Ο Πλάτωνας δεν είχε καλή γνώμη για τον Ιππία όπως φαίνεται στους διαλόγους του «Ιππίας Ελάσσων» και «Ιππίας Μείζων»

5.       Ο Πρόδικος από την Κέα: Έδρασε την ίδια εποχή με το Σωκράτη στον οποίο μαθήτευσε. Έδινε σημασία στην ηθική και όχι την ατομιστική διάσταση της ζωής κάτι που το διαφοροποιεί από άλλους σοφιστές. Ανέλαβε διπλωματικές αποστολές προς όφελος της πατρίδας του. Είχε φήμη μεγάλου σοφού και ακόμα και ο Πλάτωνας αναφέρεται σε αυτόν ευμενώς. Ασχολήθηκε με τη γραμματική και τα συνώνυμα. Ο Πρόδικος ήταν άθεος αλλά παραδόξως διέφυγε τη μοίρα του Πρωταγόρα. Πίστευε ότι η θρησκεία δημιουργήθηκε από τους ανθρώπους για να ερμηνεύσουν τα φυσικά φαινόμενα, και να εξανθρωπίσουν και ερμηνεύσουν προς όφελος τους τις άλογες δυνάμεις της φύσης.

6.       Ο Πρωταγόρας (490 – 420 π. Χ): Καταγόταν από τα Άβδηρα  όπου μαθήτευσε στον συγχωριανό του φυσικό φιλόσοφο Δημόκριτο. Δίδασκε τον άκρατο υποκειμενισμό. Είναι γνωστή η ρήση του "Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε μη όντων ως ουκ έστιν". Κατ’ αυτόν κάθε άνθρωπος έχει τη δική του αλήθεια και όλες αυτές οι αλήθειες είναι αδύνατο να συγκεραστούν σε μια καθολική και παγκόσμια αποδεκτή γνώση. Ο Πλάτωνας στο Φαίδρο διασώζει την πληροφορία ότι ο Πρωταγόρας ασχολήθηκε συστηματικά με την καταγραφή των κανόνων της Γραμματικής. Στον ομώνυμο  διάλογο  ο Πρωταγόρας παρουσιάζεται ως ματαιόδοξος χωρίς ερείσματα έγκυρης γνώσης. Ο Σωκράτης που είναι ο συνομιλητής του κυριολεκτικά «τον εξευτελίζει με το γάντι». Ο διάλογος φανερώνει την απέχθεια του Πλάτωνα προς τους σοφιστές.

Ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής όπως φανερώνει η διάσημη ρήση του «Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ούθ’ ως εισίν ουθ’ ως ουκ εισίν».Οι απόψεις του για τους θεούς προκάλεσαν σκάνδαλο και κατηγορήθηκε από τον Πυθόδωρο για αθεΐα. Τα βιβλία του κάηκαν δημόσια στην αγορά και ο ίδιος καταδικάστηκε. Για να αποφύγει το θάνατο  διέφυγε προς τη Σικελία, όμως το καράβι που τον μετέφερε ναυάγησε και ο Πρωταγόρας πνίγηκε.

Επίλογος

Παρόλη την αντιπάθεια των κλασσικών φιλοσόφων, μπορούμε να βρούμε και θετικά στοιχεία στο κίνημα των σοφιστών όπως η απόρριψη του δογματισμού, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση των καθιερωμένων απόψεων, η διαλεκτική μορφή της σκέψης τους.

Οι σοφιστές παρομοιάζονται από πολλούς ως οι διαφωτιστές της αρχαιότητας. Η  αποσπασματικότητα των πηγών όμως δυσκολεύει τους επίδοξους μελετητές να εμβαθύνουν στην μελέτη αυτού του  πνευματικού κινήματος που δεν είναι μόνο Ελληνικό αλλά επηρέασε τη διανόηση ολόκληρου του Δυτικού κόσμου.

Βιβλιογραφία – πηγές Πληροφοριών

1.       Γκίκα Σωκράτη, Φιλοσοφικό Λεξικό, Αθήνα 1998

2.       Θεοδωρίδη Χ. Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Δεύτερη Έκδοση 1982.

3.       Λυμπερίδης Απόστολος, Φιλοσοφικές Σχολές της Αρχαίας Ελλάδας, Εκδόσεις Ενάλιος 2014

4.       Πελεγρίνης Θεοδόσιος, Οι πέντε εποχές της Φιλοσοφίας, εκδόσεις ελληνικά γράμματα