Βίος και Οντολογία του Αριστοτέλους

Μιχάλης Α. Πόλης, εκπαιδευτικός

Το 2016 συμπληρώθηκαν είκοσι τέσσερις αιώνες από τη γέννηση  του πανεπιστήμονα Αριστοτέλη. Στο πλαίσιο αυτό θα προσπαθήσουμε να θίξουμε ακροθιγώς την άποψη του Αριστοτέλους περί της φύσεως  του Όντος. Πριν το πράξουμε θα παραθέσουμε ένα γενικό βιογραφικό σημείωμα του ανδρός.

Τα Στάγειρα της Χαλκιδικής ήταν η γενέτειρα πόλη του πρίγκιπα  της αρχαίας Ελληνικής διανόησης που ασχολήθηκε σχεδόν με κάθε τομέα του επιστητού. Η οικογένεια του  ήταν  ευκατάστατη και  έτσι, παρόλο που έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία, δεν στερήθηκε   υλικά αγαθά και  μόρφωση.  Την κηδεμονία του ανέλαβε ο γαμπρός του Πρόξενος που τον βοήθησε στα πρώτα του βήματα. Όμως η Μακεδονία,  ανερχόμενη σταδιακά πολιτική δύναμη, δεν είχε να προσφέρει πολλά στο  σπινθηροβόλο πνεύμα του νεαρού Σταγειρίτη.  Σε ηλικία 17 ετών, το 367 π. Χ. ,  πήγε στην Αθήνα η οποία ήταν η αδιαμφισβήτητη πνευματική μητρόπολη της Ελλάδας. Η   φημισμένη Πλατωνική Ακαδημία ήταν το νέο στάδιο της πνευματικής του ανέλιξης. Ο Πλάτωνας, μαθητής του Σωκράτη ιδεαλιστής φιλόσοφος, μαθηματικός και συγγραφέας, ήταν μια πνευματική κορυφή αξεπέραστη, ότι καλύτερο θα μπορούσε να αναζητήσει ένας φέρελπις εραστής της γνώσης εκείνη την εποχή. Ο πρώτος δάσκαλος του στην Ακαδημία  ήταν  ο  διαπρεπής μαθηματικός Εύδοξος ο Κνίδιος, ο οποίος αναπλήρωνε επάξια τον ιδρυτή της Ακαδημίας που έλειπε στη Σικελία. Ο Αριστοτέλης αποτύπωσε την ευμενή κρίση του για τον Εύδοξο στα γραπτά του. Με την επιστροφή του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης   μαθήτεψε κοντά του επί είκοσι σχεδόν χρόνια ως το 347 π. Χ, χρονολογία που σηματοδοτεί το βιολογικό τέλος του ιδρυτή της Ακαδημίας.

Η αποτυχία του Αριστοτέλη να διαδεχθεί τον Πλάτωνα, παρά την οξύνοια και την ευρυμάθεια του, οφειλόταν στην μακεδονική καταγωγή του. Οι ικανότητες και η ευστροφία του ήταν παραδεκτές από όλους, όμως αντιμετωπιζόταν ως ο ξένος που ήρθε να διακριθεί εις βάρος των γηγενών. Επιπλέον η πρόσφατη [348 π Χ ] καταστροφή της Ολύνθου, συμμάχου της Αθήνας στη Χαλκιδική από τους Μακεδόνες  και η άνοδος του Δημοσθένη, αρχηγού της αντιμακεδονικής παράταξης, έκαναν το κλίμα  βαρύ για τον Αριστοτέλη. Έτσι έφυγε στην Άσσο της Τρωάδας, όπου ο τύραννος  Ερμίας, ο επονομαζόμενος και προστάτης των φιλοσόφων, του έδωσε τα μέσα να διδάξει και να κάνει επιστημονική έρευνα. Τρία χρόνια αργότερα βρίσκουμε τον Αριστοτέλη στη Μυτιλήνη, όπου συνδέεται με το μαθητή και μελλοντικό κύριο συνεργάτη του στο Λύκειο Θεόφραστο.

Η επόμενη φάση της ζωής του Αριστοτέλη τον φέρνει   στην αυλή του Φιλίππου του 2^ου  της Μακεδονίας.  Για έξι συνεχόμενα χρόνια ( 342 – 336 π Χ ) ήταν μέντορας του διαδόχου του Θρόνου  Αλέξανδρου. Η επίδραση του Σταγειρίτη στον  Αλέξανδρο είναι αμφιλεγόμενη. Ο Αριστοτέλης του έδωσε γνώσεις και ανέπτυξε της στρατηγική σκέψη και τη πολιτική του συγκρότηση. Η αυτοκρατορική στρατηγική ιδιοφυία του Αλέξανδρου όμως ξεπερνούσε τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, ο οποίος εκπαίδευσε τον μαθητή του για να γίνει ηγέτης του ισχυρότερου ελληνικού βασιλείου, αλλά όχι ηγεμόνας  αχανούς πολυεθνικής αυτοκρατορίας.

Το 338 π Χ σε ηλικία μόλις 18 ετών, ο Αλέξανδρος συνέβαλε  καθοριστικά στη νίκη του πατέρα του στην Χαιρώνεια, που οδήγησε στην κυριαρχία της Μακεδονίας στην Νότια Ελλάδα. Η μοίρα  έφερνε για δεύτερη φορά τον Σταγειρίτη θριαμβευτή, στην ταπεινωμένη  πλέον Αθήνα. Η μαθητεία του Αλέξανδρου στον Αριστοτέλη τελείωσε με την  εκστρατεία στην Ασία, από την οποία ο Αλέξανδρος δεν θα γυρίσει ποτέ  στην Ελλάδα. Ο Αντίπατρος, διοικητής της Μακεδονίας  γίνεται ο νέος προστάτη του Αριστοτέλη.

Μαζί με το βοηθό του Θεόφραστο, ο Αριστοτέλης ίδρυσε στην Αθήνα το Λύκειο, όπου  για δώδεκα  χρόνια έγραψε τα κυριότερα και ωριμότερα έργα του. Η αναγγελία όμως του θανάτου του Αλέξανδρου το 323 π Χ οδήγησε σε εξέγερση τους Αθηναίους κατά της μακεδονικής εξουσίας. Ο Αριστοτέλης, θεωρούμενος ανέκαθεν ως ο ευνοούμενος της μισητής μακεδονικής δυναστείας, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Λύκειο και την Αθήνα για να σώσει τη ζωή του. Το πρόσχημα για τη δίωξη του ήταν μια κατηγορία για ασέβεια, αλλά ο Σταγειρίτης  δεν είχε καμιά διάθεση να συμμεριστεί τη μοίρα του Σωκράτη. Φεύγοντας ως πολιτικός πρόσφυγας, κατέληξε στην Χαλκίδα το 323 π.Χ. Ένα χρόνο αργότερα πέθανε σε ηλικία 62 ετών από επιδημία άγνωστης μορφής. Η   επίδραση του  στο Δυτικό Πολιτισμό παραμένει ανεξίτηλη ως σήμερα.

Η Αριστοτελική Οντολογία

Ο Αριστοτέλης απέρριψε την ιδεαλιστική Οντολογία του δασκάλου του Πλάτωνα. Υποστήριξε ότι δεν υπάρχει απόδειξη της ύπαρξης του άυλου κόσμου των ιδεών. Όμως ο Αριστοτέλης δεν ήταν οπαδός ενός χονδροειδούς υλισμού. Η ύλη είναι γι’ αυτόν η αναγκαία συνθήκη ύπαρξης κάθε όντος, ωστόσο από μόνη της δεν είναι ικανή να περιγράψει κανένα υπαρκτό αντικείμενο ή ον. Για παράδειγμα ένα σπίτι  δεν υπάρχει  χωρίς τα δομικά υλικά που το αποτελούν, όμως τα υλικά αυτά  από μόνα τους δεν αποτελούν  σπίτι, αν είναι  άτακτα διασπαρμένα σε κάποιο οικόπεδο. Χρειάζεται να δομηθούν με βάση  αρχιτεκτονικό σχέδιο για να μετουσιωθούν σε οικοδομή. Ο Αριστοτέλης εισήγαγε τη θεωρία των τεσσάρων ποιητικών αιτίων που μορφοποιούν το κάθε ον. Αυτά είναι: 

1.       Το υλικό αίτιο. Στην  περίπτωση της οικοδομής είναι τα τούβλα, το τσιμέντο, η άμμος,  και άλλα οικοδομικά υλικά.

2.       Το ποιητικό αίτιο: Εξηγεί ποιος ή ποιοι κατασκεύασαν το αντικείμενο. Στην περίπτωση της οικοδομής, το ποιητικό αίτιο είναι οι επαγγελματίες που εργάστηκαν για να γίνει η οικοδομή.

3.       Το τυπικό αίτιο: Εξηγεί το σχέδιο με βάση το οποίο οι συντελεστές του ποιητικού αιτίου μορφοποιούν το αντικείμενο. Στην περίπτωση της  Οικοδομής, το τυπικό αίτιο είναι το αρχιτεκτονικό σχέδιο. Το τυπικό αίτιο δεν είναι μια άυλη πλατωνική ιδέα,  αλλά ένα μαθηματικά δομημένο σχεδιάγραμμα, φτιαγμένο με υλικά όπως το χαρτί και το μελάνι .

4.       Το τελικό αίτιο. Κάθε ον δημιουργείται σκόπιμα με βάση κάποιο σκοπό «Τέλος» με βάση την Αριστοτελική ορολογία. Στην περίπτωση του σπιτιού το τελικό αίτιο είναι η στέγαση μιας οικογένειας.

Η μετάβαση από την άμορφη ύλη [ 1^ο αίτιο ] στην τελική μορφή [ 2^ο , 3^ο , 4^ο αίτιο ] αποτελεί την  πραγμάτωση του όντος, την ενδελέχεια. Η άμορφη ύλη φέρει μέσα της τη δυνατότητα να γίνει το Ον. Το μάρμαρο μπορεί να γίνει άγαλμα αν ο γλύπτης  μετατρέψει την άμορφη μάζα σε άγαλμα. Έτσι η δυνατότητα γίνεται πραγματικότητα.  Η γλώσσα είναι   μέσο απεικόνισης της πραγματικότητας. Η Αριστοτελική λογική  τη βλέπει ως κώδικα  απεικόνισης, καταγραφής και περιγραφής του πραγματικού υλικού κόσμου που μας περιβάλλει. Μια πρόταση συνδέει ένα ατομικό υποκείμενο με ένα γενικό κατηγορούμενο μια γενική δηλαδή ιδιότητα που προσάπτεται ως χαρακτηριστικό και περιγράφει το άτομο. Έτσι η πρόταση «Ο Δημοσθένης είναι ρήτορας» προσάπτει στην ατομική υπόσταση του Δημοσθένη το γενικό κατηγόρημα του ρήτορα.

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η σκέψη δομείται σε δύο είδη εννοιών, τις ατομικές και τις γενικές. Μια ατομική έννοια περιγράφεται επαρκώς όταν συνδεθεί με μια ή περισσότερες γενικές έννοιες. Στην πρόταση «Ο Ηράκλειτος είναι δυσνόητος»  η ατομικότητα του φιλοσόφου της Εφέσου συνδέεται με το γενικό κατηγόρημα του δύσκολου στην κατανόηση   που του αποδίδεται. Οι ατομικές έννοιες ονομάζονται «ουσίες» είναι δηλαδή υπαρκτές υλικές πραγματικότητες. Τα ατομικά όντα είναι τα μόνα υπαρκτά κατά τον Αριστοτέλη, ενώ οι γενικές έννοιες δεν κατοικοεδρεύουν σε κάποιο νοητό χώρο, όπως το βασίλειο των ιδεών που δίδασκε ο Πλάτωνας, αλλά είναι περιγραφικές και προσδιοριστικές των ατομικών εννοιών.

Η Αριστοτελική πραγματικότητα συνίσταται λοιπόν σε δύο είδη όντων. Τα ατομικά υποκείμενα «καθ’ έκαστον» που είναι τα μόνα πραγματικά και ορατά. Κάθε άνθρωπος, ζώο, ή πράγμα ανήκει σε αυτή την κατηγορία ορατών, ψηλαφητών, όντων. Από την άλλη οι γενικές έννοιες, τα γενικά τα «καθ’ όλου» όντα δεν είναι υλικά αντικείμενα αλλά αφηρημένες έννοιες, που αποκτούν υπόσταση μόνο αν συνδεθούν με κάποια ατομικότητα,  την οποία περιγράφουν. Για παράδειγμα στην πρόταση « Ο Περικλής ήταν Πολιτικός» η γενική έννοια πολιτικός δεν  προσδιορίζει ένα πρόσωπο, αλλά ένα σύνολο προσώπων με κοινή ιδιότητα την ενασχόληση τους με τα κοινά. Σε μια  άναρχη κοινωνία  δεν υπάρχει  η έννοια  του πολιτικού, αφού δεν υπάρχουν  τα άτομα εκείνα που της δίνουν υπόσταση. Ως επιπλέον παράδειγμα γενικής έννοιας, αναφέρουμε την κατηγορία «άνθρωπος» Πρόκειται για   άυλη μορφή,  κοινή συνισταμένη ιδιότητα στην οποία μετέχουν όλα τα ατομικά επιμέρους ανθρώπινα όντα. Σε ένα ακατοίκητο πλανήτη, κάπου στην  έρημη απεραντοσύνη του σύμπαντος, το κατηγόρημα άνθρωπος στερείται  νοήματος.

Ο Αριστοτέλης μεταλλάζει  την πλατωνική ιδέα σε «μορφή» «είδος» ιδιότητα γενική και περιγραφική που μπορούμε να συναντήσουμε σε πολλά ομοειδή όντα. Κάθε ατομικό ον συνίσταται σίγουρα από ύλη, η οποία όμως δομείται με βάση κάποια γενικά κατασκευαστικά χαρακτηριστικά που την περιγράφουν, την μορφοποιούν, την προικοδοτούν με  ιδιότητες που  προσδιορίζουν το ον. Η ύλη δίνει σε κάθε ατομικό ον την ατομική του υπόσταση, ενώ οι «κατηγορίες» περιγράφουν τα γενικά χαρακτηριστικά ομοειδών όντων   και τα διαφοροποιούν από άλλα  όντα παντελώς ανόμοια. Οι γενικές έννοιες, ως προσδιορισμοί των όντων, μπορούν να ενταχθούν στις ακόλουθες κατηγορίες:

1.       Τροπικοί προσδιορισμοί: Περιγράφουν τον τρόπο ύπαρξης του ατομικού όντος. Με βάση την Αριστοτελική ορολογία ανήκουν στην κατηγορία του «Πάσχειν»

2.       Χρονικοί προσδιορισμοί: Ορίζουν τη χρονική παράμετρο ύπαρξης του  όντος.

3.       Τοπικοί προσδιορισμοί: Ορίζουν την τοπική παράμετρο εκδήλωσης του αντικειμένου.

4.       Ποσοτικοί προσδιορισμοί: Ορίζουν τις ποσοτικές παραμέτρους που εμπίπτουν στα πλαίσια μιας κατηγορίας.

Γλωσσικά  περιγράφουμε επαρκώς κάθε ατομική οντότητα αν απαντήσουμε τα ακόλουθα ερωτήματα:

Α. Ποίος/α ή τι ενεργεί ή πάσχει;

Β. Πώς το υπό εξέταση ον  εκδηλώθηκε, έδρασε, έπαθε;

Γ. Πότε έδρασε; [ Χρονοδιάγραμμα εκδήλωσης δράσεων του όντος ]

Δ. Πού έδρασε; [ Τοπικός προσδιορισμός δράσης ]

Ε. Γιατί έδρασε; [ Σκοπός. ]

Σε κάθε  Ον  ο Αριστοτέλης διακρίνει την ουσία του από τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του τα οποία ονομάζει «συμβεβηκότα». Η ουσία ορίζεται ως το χαρακτηριστικό του όντος που αν αναιρεθεί αυτό χάνει την υπόσταση του. Βρίσκεται στο κέντρο της ύπαρξης του. Ως δευτερεύον ορίζεται το χαρακτηριστικό που αν αναιρεθεί το ον εξακολουθεί να παραμένει το ίδιο. Για παράδειγμα στο νερό η μοριακή  δομή είναι η ουσία του, το μόριο του νερού αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ένα οξυγόνου και αν αλλάξει η συγκεκριμένη αναλογία έχουμε άλλα μόρια που δεν είναι  νερό. Από εκεί και πέρα, η θερμοκρασία του νερού, η φυσική του κατάσταση (αέρια, υγρή, ή στερεά ) η διαφορετική παρουσία ιχνοστοιχείων κλπ αποτελούν δευτερεύοντα χαρακτηριστικά που η διαφοροποίηση τους δεν αναιρεί τη γενική ιδιότητα του ύδατος.

Όταν μελετούμε  ένα  ατομικό ον λέει ο Αριστοτέλης, πρέπει να είμαστε σε θέση να ξεχωρίζουμε την ουσία του από τα «συμβεβηκότα» δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του που δεν αγγίζουν τον σκληρό πυρήνα της ύπαρξης του.

Επίλογος

Ένα άρθρο δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να περιγράψει ένα πανεπιστήμονα του μεγέθους του Αριστοτέλη. Απλώς αναφερθήκαμε στο βίο του και σε κάποια στοιχεία της Οντολογίας του. Σε επόμενα άρθρα θα δούμε άλλες πτυχές της διδασκαλίας του κορυφαίου αυτού διανοητή.

Βιβλιογραφία

1.       Πελεγρίνης, Θεοδόσιος, Οι Πέντε Εποχές της Φιλοσοφίας, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 1998.

2.       Κάλφας Βασίλης, Ο Αριστοτέλης πίσω από τον Φιλόσοφο, Καθημερινές Εκδόσεις 2014.

3.       Magee Bryan, Η περιπέτεια της Φιλοσοφίας, εκδόσεις Σαββάλας 2005.

4.       Θεοδωρίδης Χ. Εισαγωγή στην Φιλοσοφία, ιδιωτική έκδοση 1982.